Аннотация (қазақ тілінде). Бұл мақалада дене тәрбиесі жүйесінің негізгі бөліктері болып табылатын гимнастика мен жеңіл атлетиканың орыны мен маңызы зерттеледі. Мақаланың мақсаты – гимнастикалық жаттығулардың жан-жақты дамуға әсерін және жеңіл атлетиканың негізгі түрлерін оқу процесінде қолданудың тиімділігін талдау. Зерттеу әдісі ретінде ғылыми әдебиеттерге талдау жасау, жүйелеу және салыстыру қолданылды. Нәтижесінде гимнастиканың негізгі гимнастика, спорттық гимнастика, атлетикалық гимнастика, көркем гимнастика сияқты түрлерінің мектеп оқушыларының дене дайындығы мен денсаулығын қалыптастырудағы рөлі анықталды. Сонымен қатар, жеңіл атлетиканың негізгі жаттығулары (жүгіру, секіру, лақтыру) жан-жақты дене дайындығын қалыптастыруға, жүрек-қан тамыр жүйесін нығайтуға бағытталған екендігі дәлелденді. Қорытындыда бұл спорт түрлерін білім беру процесінде тиімді пайдаланудың теориялық негіздері келтірілген.

Аннотация (на русском языке). В данной статье исследуется место и значение гимнастики и легкой атлетики как основных составляющих системы физического воспитания. Цель статьи – анализ влияния гимнастических упражнений на всестороннее развитие и эффективности применения основных видов легкой атлетики в учебном процессе. В качестве метода исследования использованы анализ, систематизация и сравнение научной литературы. В результате определена роль таких видов гимнастики, как основная гимнастика, спортивная гимнастика, атлетическая гимнастика, художественная гимнастика в формировании физической подготовленности и здоровья школьников. Также доказано, что основные упражнения легкой атлетики (бег, прыжки, метания) направлены на формирование разносторонней физической подготовленности, укрепление сердечно-сосудистой системы. В заключении приведены теоретические основы эффективного использования данных видов спорта в образовательном процессе.

Кіріспе

Дене тәрбиесі адамның дене мәдениетін қалыптастыруға, денсаулығын нығайтуға және жан-жақты дамуына бағытталған қоғамдық-педагогикалық құбылыс болып табылады. Қазіргі заманғы жастардың гиподинамия мен денсаулық проблемаларының өсуі дене тәрбиесі жүйесінде дәлелденген, тиімді жаттығу формаларын таңдаудың өзектілігін арттырады. Бұл тұрғыдан алғанда, гимнастика мен жеңіл атлетика дене дайындығының фундаментін құрайтын, балалар мен жасөспірімдердің жасы мен жеке ерекшеліктеріне бейімделген классикалық құралдар ретінде ерекше орын алады [1, б. 12]. Гимнастика адамның қозғалыс мәдениеті мен дұрыс тұрмыс-салтын қалыптастыруға, жеңіл атлетика негізгі физикалық сапаларды – жылдамдық, күш, төзімділік пен ізденімпаздықты дамытуға бағытталған. Бұл мақалада екі спорт түрінің теориялық негіздері, оқу процесіндегі орыны және тәжірибелік қолдану аспектілері қарастырылады.

Негізгі бөлім

Гимнастика: анықтамасы, түрлері және педагогикалық маңызы. Гимнастика – бұл дененің жекелеген бөліктерінің кеңістіктегі орнын, қозғалыс жылдамдығын және күш көрсету сипатын дәл бағдарлай отырып орындалатын, әртараптандырылған, әмбебап дене жаттығуларының жүйесі. Ол дене тәрбиесінің барлық басқа түрлері үшін негіз болып табылады, өйткені әрбір спорт түрінде жалпы дайындық немесе арнайы жаттығулар ретінде гимнастикалық элементтер қолданылады [2, б. 45]. Гимнастиканың негізгі түрлері төмендегідей:

1. Негізгі (жалпы дамытушылық) гимнастика: Барлық жастағы адамдар үшін қол жетімді, денсаулықты нығайтуға, дене құрылысын жақсартуға бағытталған. Таңертеңгік гимнастика, өндірістік гимнастика, гигиеналық гимнастика осы санатқа жатады.
2. Спорттық гимнастика: Ерлер (шындары, керме, сақина, секіру, параллель бөрене, еркін жаттығу) және әйелдер (тепе-теңдік бөренесі, бөгелдер, секіру, еркін жаттығу) үшін белгіленген бірнеше жабдықта орындалатын күрделі көнерген спорт түрі.
3. Атлетикалық гимнастика: Көбінесе арнайы жабдықтар (батпендер, тренажерлар) көмегімен дене бітімін үлгілеу және бұлшықет күшін арттыру мақсатында қолданылады.
4. Көркем гимнастика: Негізінен қыздар арасында таралған, би элементтері мен әртүрлі құралдарды (доп, лента, арқан) қолдануға негізделген спорт түрі.

Гимнастикамен жүйелі шұғылдану балалардың осанкасын қалыптастыруға, бұлшықет-байланыс аппаратын нығайтуға, кеңістікте бағдарлау және координация қабілеттерін дамытуға тиімді әсер етеді. Бұл жағынан ол мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балалардың дене тәрбиесі бағдарламаларының өзегі болып табылады [3, б. 78].

Жеңіл атлетика: негізгі жаттығулар жүйесі және олардың физиологиялық әсері. Жеңіл атлетика – бұл адамның табиғи қозғалыс формаларына (жүгіру, секіру, лақтыру) негізделген жаттығулардың кең жиынтығы. Ол дүние жүзінде ең көп таралған спорт түрлерінің бірі болып табылады және дене дайындығының жан-жақтылығын бағалаудың негізгі критерийлерін қамтиды [4, б. 23]. Жеңіл атлетиканың негізгі бөлімдері:

1. Жүгіру: Қысқа (100, 200, 400 м), орта (800, 1500, 3000 м) және ұзақ (5000 м және одан да асатын) қашықтықтарға, сондай-ақ кедергілермен жүгіруге бөлінеді. Жүгіру жүрек-қан тамыр және тыныс алу жүйелерінің функционалдық жағдайын жақсартудың ең қолжетімді әдісі болып саналады.
2. Секіру: Биіктікке, ұзындыққа, үш қарғып секіру және сырықпен секіруді қамтиды. Бұл жаттығулар итерілу күшін, жылдамдық пен координацияны дамытады.
3. Лақтыру: Доп, граната, диск, найза лақтыру және ядро итеру. Олар күш пен жылдамдықтың, сондай-ақ кеңістікте дәлдіктің күрделі үйлесімділігін талап етеді.
4. Көпсайыс (декатлон, гептатлон): Жеңіл атлетиканың бірнеше түрін біріктіретін күрделі жарыс, ол спортшының жан-жақты дайындығын анықтайды.

Жеңіл атлетикалық жаттығуларды оқу-жаттығу процесіне енгізу жан-жақты физикалық дамуды қамтамасыз етеді. Олар қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға, шартты рефлекстерді жетілдіруге, сонымен қатар жан-жақты тәрбиелеу мәселелерін шешуге ықпал етеді [1, б. 67]. Жеңіл атлетика сабақтары мектеп оқушыларының денсаулығына оң әсер ететін табиғи ауа райы жағдайында жүргізіледі, бұл олардың закалинг рәсімдерінің бір түрі болып табылады.

Гимнастика мен жеңіл атлетиканы оқу процесінде үйлестіру. Тәжірибе көрсеткендей, гимнастика мен жеңіл атлетиканы біріктіру дене тәрбиесі сабақтарының тиімділігін айтарлықтай арттырады. Гимнастикалық жаттығулар сабақтың дайындық бөлімінде жүгеруді, буындар мен буылшықтарды дайындау үшін, сонымен қатар сабақтың негізгі бөлімінде техникалық күрделі элементтерді меңгеру кезінде пайдалы құрал болып табылады [2, б. 90]. Мысалы, жеңіл атлетикалық секірулерді оқыту алдында гимнастикалық секірулер (артқы-алдыға, бүйірге) арқылы итеру күшін дамыту және қауіпсіздік техникасын меңгеру ұсынылады. Сол сияқты, лақтырушылар үшін дененің бұралу қозғалыстарын жаттықтыратын гимнастикалық элементтер аса қажетті. Осылайша, гимнастика жеңіл атлетикамен жаттығулардың техникалық негізін қалайды, ал жеңіл атлетика оларды адамның табиғи қозғалыс формаларының жағдайында қолдануға мүмкіндік береді. Бұл интеграциялаудың нәтижесінде студенттердің негізгі физикалық сапалары мен қозғалыс дағдыларының бір мезгілде дамуы қамтамасыз етіледі.

Қорытынды

Гимнастика мен жеңіл атлетика дене тәрбиесі жүйесінде бір-бірін толықтыратын және негізделетін спорт түрлері ретінде қарастырылуы керек. Гимнастика қозғалыс мәдениетінің, дұрыс тұрмыстың, координация мен икемділіктің негізін салады. Жеңіл атлетика адамның табиғи қабілеттерін – жүгіру, секіру, лақтыру арқылы көрсететін жылдамдық, күш, төзімділік сияқты негізгі физикалық сапаларды дамытуға бағытталған. Бұл спорт түрлерін оқу процесінде ұтымды үйлестіру жан-жақты дене дайындығын қалыптастыруға, сабақтардың қызықтылығын арттыруға және оқушылардың денсаулығын нығайтуға мүмкіндік береді. Болашақта гимнастика мен жеңіл атлетика элементтерін біріктіретін арнайы әдістемелік кешендерді әзірлеу және оларды әртүрлі жас топтарына бейімдеу маңызды болып табылады. Дене тәрбиесінің осы классикалық формаларын заманауи педагогикалық технологиялармен үйлестіру жас ұрпақтың денсаулығын нығайтудың тиімді жолы болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Жолдасбаев С. К. Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі: Оқулық. – Алматы: Білім, 2018. – 256 б.
2. Кузнецов В.С., Колодницкий Г.А. Физическая культура. Гимнастика: Учебное пособие. – М.: Academia, 2020. – 192 с.
3. Холодов Ж.К., Кузнецов В.С. Теория и методика физического воспитания и спорта: Учеб. пособие. – М.: Академия, 2017. – 480 с.
4. Atkinson, G., & Davison, R. C. R. (2019). Fundamentals of Track and Field. Human Kinetics.
5. Gymnastics and Athletic Training for Young Athletes [Electronic resource]. – URL: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538201/ (accessed: 28.04.2024).
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html