Аннотация

Мақала Ержан Төлегенұлының Маңғыстау өңіріндегі діни-рухани қызметін, оның дәстүрлі исламды таратудағы рөлін, тоталитарлық режим кезінде имандылық пен ағартушылық жолынан таймаған еркіндігін зерттейді. Зерттеу тарихи-биографиялық әдістерге, архивтік деректерге және қолжазба еңбектерге («Иманшарт», «Өсиетнама») сүйенеді. Нәтижесінде Ержан хазіреттің көрнекті дінтанушы, мұғалім және өнегелі тұлға ретіндегі маңыздылығы айқындалады. Зерттеу қазіргі заманда діни-рухани мұраның қайта жандануы үшін құнды дерек көзі болып табылады [1, б. 6; 2, б. 7].

Аннотация на русском языке

В статье исследуется религиозно-духовная деятельность Ержана Төлегенұлы в регионе Мангистау, его роль в распространении традиционного ислама, а также его несгибаемая вера и просветительская миссия в условиях тоталитарного режима. Исследование опирается на историко-биографический метод, архивные материалы и рукописные труды («Иманшарт», «Өсиетнама»). Установлено, что Ержан хазірет был выдающимся богословом, учителем и образцом нравственности. Работа представляет ценность как источник для возрождения духовного наследия в современном обществе [1, с. 6; 2, с. 7].

Abstract in English

This article examines the religious and spiritual activities of Erzhan Tölegenūly in the Mangystau region, focusing on his role in preserving traditional Islam and his unwavering commitment to faith and enlightenment during the totalitarian era. The study employs historical-biographical methods, archival documents, and manuscript works such as “Imanshart” and “Ösiyetnama.” Findings reveal Erzhan haziret as a distinguished theologian, educator, and moral exemplar. The research provides valuable insights for the revival of spiritual heritage in contemporary society [1, p. 6; 2, p. 7].

Кіріспе

Ержан Төлегенұлы – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың ортасы аралығында Маңғыстау өңірінде өмір сүрген көрнекті діни қайраткер, ағартушы және дінтанушы. Оның өмірі мен еңбегі Қазақстанның діни-мәдени тарихында ерекше орын алады. Кеңестік тоталитарлық режим кезінде дінді қудалауға қарамастан, Ержан хазірет имандылықты, ынтымақтылықты және адалдықты бойына сіңірген, ұрпаққа дәстүрлі исламды таза қалпында жеткізуге тырысқан тұлға болды. Бүгінгі таңда рухани құндылықтарды қайта бағалау контекстінде оның қызметінің өзектілігі арта түсуде. Тақырыптың теориялық маңыздылығы – қазақ халқының діни-сана тарихын зерттеуге үлес қосуында, ал практикалық маңызы – жас ұрпаққа дұрыс өнеге мен имандылыққа бағыт беру болып табылады.

Негізгі бөлім

Ержан Төлегенұлы (Ермұхаммед) Маңғыстау облысының Бозашы түбегіндегі Сорқұдық ауылында дүниеге келген. Оның отбасы діндарлығымен танылған, әкесі Төлеген үш баласын да діни білім алуға жіберген. Ержан бала кезінен дінге қызығушылық танытқан, алғашқы білімін Тастемірдегі Айдар ишанның медресесінен алған. Оның талантына қарап, Айдар ишан оны Бұхара қаласындағы Көкілташ медресесіне жібереді. Ержан хазірет 1924 жылы медресені үздік бітіріп, ұстаздық дәрежесін алады.

Осы жылдан бастап оның Маңғыстаудағы ағартушылық қызметі басталады. Жергілікті халық оны «қазірет» деп құрметтейді [2, б. 7]. Бірақ кеңестік билік діни білім беруді тыйып, оны «бала оқыту» айыбымен 1932–1941 жылдары аралығында төрт рет соттайды. Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің мұрағатында сақталған тергеу істері осы деректі растайды [3].

Сот отырыстарында Ержан хазірет діни сенімінен бас тартпаған. Ол тергеушілерге: «Менің басымдағы сәлде – діндарлығымның көрінісі... оны шешемін деген емеспін» деп жауап берген [5]. Бұл оның кәміл иманы мен әулиелік мәртебесіне жеткендігінің дәлелі.

Ержан Төлегенұлы нақышбандия тариқатының ұстанушысы болды. Оның силсиласы (рухани шежіресі) Ахмет Яссауиден басталады. Оның «Иманшарт» кітабындағы сөздері: «Кімнің құлысың? Жауап: Алла Тағаланың құлымын» – оның діни-философиялық позициясын анық көрсетеді [1, б. 6].

Оның екі негізгі қолжазбасы – «Иманшарт» пен «Өсиетнама» – 2018 жылы жарияланып, қазақ тіліне аударылды. Бұл еңбектерде исламның негізгі ұстанымдары, дәрет, намаз, тайаммум, парыз сияқты мәселелер қарапайым, түсінікті тілде түсіндірілген. «Өсиетнама» еңбегінде адамның нәпсісін жүгендеу, жан дүниесін кеңейту, қоғамдағы ынтымақ пен адалдық қажеттілігі атап өтілген [3].

2018 жылы Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетінде «Дін тұғыры және ілім қайнары» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция өтіп, Ержан хазіреттің мұралары студенттер мен ғалымдарға таныстырылды. Бұл оқиға оның рухани мұрасының қазіргі замандағы маңыздылығын растайды.

Ержан Төлегенұлының қызметі тек діни білім берумен шектелмейді. Ол – өзінің өмір сүру стилімен өнеге берген, өкіметтің заңына қол қойып, «өкіметтің заңына бағыну – уәжіп» деп насихаттаған тұлға [3]. Бұл оның діни тәртібі мен азаматтық мінез-құлқы арасындағы үйлесімділіктің көрсеткіші болып табылады.

Қорытынды

Ержан Төлегенұлының діни-рухани қызметі – Маңғыстау өңірінің тарихи-мәдени мұрасының ажырамас бөлігі. Ол кеңестік дәуірдің қиын шарттарында да дәстүрлі исламды үзбей, имандылық пен адалдық жолынан таймаған. Оның қалдырған қолжазбалары – «Иманшарт» пен «Өсиетнама» – бүгінгі күнге дейін құнды діни-педагогикалық құжат болып қала береді. Ержан хазіреттің өмірі мен еңбегі – заманауи қоғамда рухани құндылықтарды қалпына келтіру мен ұлттық сана тәрбиелеу үшін маңызды бағыттаушы рөл атқарады. Оның мұрасын зерттеу және тарату – Қазақстанның рухани жаңғырту стратегиясына сәйкес келеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Ержан хазірет (Ермұхаммед) Төлегенұлы. Өсиетнама (Ұрпаққа аманат) / Ержан хазірет Төлегенұлы. – Алматы: Нұрлы әлем, 2018. – 6 б.
2. Әленұлы Ш. Ержан қазірет / Ш. Әленұлы, Ә. Спанов. – Жаңаөзен, 1998. – 7 б.
3. Имандылық туралы іргелі еңбек жарық көрді // Егемен Қазақстан [Электронды ресурс]. – URL: https://egemen.kz/article/167394-imandylyq-turaly-irgeli-enhbek-dgaryq-kordi/ (қатынас күні – 28.12.2012).
4. Gardet, L. & Anawati, G. C. Introduction à la théologie musulmane: essai de théologie comparée / L. Gardet, G. C. Anawati. – Paris: Vrin, 1948. – 287 p.
5. Ислам: энциклопедический словарь / гл. ред. С. М. Прозоров. – М.: Наука, 1991. – 336 с.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html