Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақалада химия пәнін оқытуда қызықты тәжірибелерді қолданудың педагогикалық маңызы және әдістемелік негіздері қарастырылады. Мақаланың мақсаты – оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруда көрнекі тәжірибелердің рөлін анықтау және оларды сабақ процесіне тиімді интеграциялау жолдарын ұсыну. Жұмыста ғылыми әдебиеттерді талдау, педагогикалық тәжірибені жалпылау және сыни ойлау әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, «Ауыртпай операция», «Сіріңкесіз от», «Бағдаршам» және «Резиналы жұмыртқа» сияқты таңдаулы тәжірибелер оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, химиялық заңдылықтарды түсінуге ықпал етеді [1, 2]. Мақалада тәжірибелерді таңдау мен өткізудің дидактикалық принциптері, соның ішінде қауіпсіздік ережелерінің міндеттілігі атап өтілген. Қорытындыда қызықты тәжірибелердің оқу мотивациясы мен білім сапасын жақсартудағы тиімділігі расталады.

Аннотация (на русском языке): В данной статье рассматривается педагогическое значение и методические основы использования занимательных экспериментов в преподавании химии. Цель статьи – определить роль наглядных опытов в повышении интереса учащихся к предмету и предложить пути их эффективной интеграции в учебный процесс. В работе использованы методы анализа научной литературы, обобщения педагогического опыта и критического мышления. Результаты показали, что такие выбранные опыты, как «Безболезненная операция», «Огонь без спички», «Светофор» и «Резиновое яйцо», повышают познавательную активность учащихся и способствуют пониманию химических закономерностей [1, 2]. В статье выделены дидактические принципы отбора и проведения опытов, включая обязательность правил безопасности. В заключении подтверждается эффективность занимательных опытов в улучшении учебной мотивации и качества знаний.

Abstract in English: This article examines the pedagogical significance and methodological foundations of using engaging experiments in teaching chemistry. The aim of the article is to determine the role of visual experiments in increasing students' interest in the subject and to propose ways for their effective integration into the educational process. The work uses methods of analysis of scientific literature, generalization of pedagogical experience, and critical thinking. The results show that selected experiments such as "Painless Operation," "Fire without a Match," "Traffic Light," and "Rubber Egg" increase students' cognitive activity and contribute to the understanding of chemical patterns [1, 2]. The article highlights the didactic principles of selecting and conducting experiments, including the mandatory nature of safety rules. In conclusion, the effectiveness of engaging experiments in improving learning motivation and knowledge quality is confirmed.

Кіріспе

Химия – табиғат құбылыстары мен заттардың құрылымын түсінудің негізгі ғылымдарының бірі. Дегенмен, оның абстрактілі түсініктері мен күрделі формулалары жиі оқушылар үшін қиындықтар тудырады, нәтижесінде пәнге деген қызығушылық төмендейді. Дәл осы мәселені шешудің тиімді тәсілдерінің бірі – оқу процесіне қызықты, көрнекі химиялық тәжірибелерді енгізу. Бұл тәжірибелер тек теориялық білімді бекітуге ғана емес, сонымен бірге оқушылардың танымдық белсенділігін оятуға, ғылыми ойлауын дамытуға және химияны өмірмен байланыстыра білуге ықпал етеді. Бүгінгі білім беру жағдайында, қажеттіліктер мен қызығушылықтар тез өзгеріп отыратын заманда, дәстүрлі оқыту әдістерінің шектеулілігі айқын көрініп отыр. Осыған байланысты мақаланың өзектілігі оқушылардың назарын аударатын, ойлауын ынталандыратын және практикалық дағдыларды қалыптастыратын интерактивті оқыту формаларын іздестіру қажеттілігінде жатыр. Мақаланың мақсаты – химия сабағында қолданылатын қызықты тәжірибелердің педагогикалық әлеуетін талдау және оларды сабақтың әртүрлі кезеңдерінде қолданудың тиімді әдіснамалық ұсынымдарын әзірлеу.

Негізгі бөлім

Қызықты химиялық тәжірибелердің білім беру үдерісіндегі маңызы олардың көп қырлы функцияларымен анықталады. Біріншіден, олар мотивациялық қызмет атқарады. Күрделі химиялық процестердің таңқаларлық, көзге көрінетін нәтижелері («Ауыртпай операция», «Сіріңкесіз от») оқушылардың ішкі ынтасын оятады, оларды тәжірибенің «құпиясын» ашуға, яғни химиялық реакцияның мәнін түсінуге итермелейді. Екіншіден, бұл тәжірибелер танымдық қызмет атқарады. Олар арқылы оқушылар химиялық заңдылықтарды (мысалы, катализ, күй өзгерісі, тұз түзілу реакциясы) іс жүзінде байқайды, абстрактілі түсініктерді нақты бейнелермен байланыстырады. Үшіншіден, олар тәрбиелік әсерге ие, оқушыларға ғылыми эксперимент жүргізу мәдениетін, бақылау және талдау дағдыларын, сонымен қатар ең бастысы – техника қауіпсіздігі ережелеріне қатаң ризашылықты үйретеді.

Тәжірибелерді таңдау мен ұйымдастыру белгілі бір педагогикалық принциптерге сүйенуі тиіс. Бірінші принцип – ғылымилық. Әрбір қызықты тәжірибенің артында нақты химиялық заңдылық тұруы керек. Мысалы, «Резиналы жұмыртқа» тәжірибесі (CaCO₃ + 2CH₃COOH → (CH₃COO)₂Ca + CO₂↑ + H₂O) қышқылдардың карбонаттармен әрекеттесу реакциясын көрсетеді. Екінші принцип – көрнекілік пен қолжетімділік. Тәжірибелер қарапайым, қолда бар заттармен жүргізілетін және нәтижелері анық көрінетін болуы керек. Үшінші принцип – қауіпсіздік. Мұқият дайындық, жұмыс орнын ұйымдастыру, жеке қорғаныс құралдарын (халат, көзілдірік, қолғап) пайдалану міндетті. Төртінші принцип – оқушыларды белсенді қатысуды қамтамасыз ету. Тәжірибені тек көрсету емес, сонымен бірге оқушыларға оны орындауға, нәтижелерін болжауға және талдауға мүмкіндік беру маңызды.

Мақалада сипатталған тәжірибелерді жүйелі түрде қарастыруға болады. «Ауыртпай операция» тәжірибесі (FeCl₃ + 3KCNS → Fe(CNS)₃ + 3KCl) түрлі металл иондарының күрделі түздер түзуі арқылы түсті реакциялар беру қабілетін көрсетеді. Бұл тақырыптық байланыстар жасауға мүмкіндік береді, мысалы, медицинада диагностикалық тестердің негізін түсіну үшін. «Сіріңкесіз от» тәжірибесі тотығу-тотықсыздану процестерінің экзотермиялық сипатын, ал «Отсыз түтін» (NH₄OH + HCl → NH₄Cl + H₂O) газ тәрізді өнімдердің түзілуін және тұздардың қасиеттерін көрсетеді. «Бағдаршам» тәжірибесі тотығу-тотықсыздану процестерінің динамикасын және ортаның рН-ының реакция барысына әсерін анық көрсетеді.

Үй жағдайында орындауға болатын тәжірибелердің өзіндік маңызы бар. «Майшамды үрлемей өшіру» (NaHCO₃ + CH₃COOH → CH₃COONa + CO₂↑ + H₂O) және «Крахмалды анықтау» сияқты қарапайым тәжірибелер химияның күнделікті өмірдегі қолданылуын көрсетеді, пәнді жанды және қолжетімді етеді. Бұл оқушылардың танымдық әрекетіне қосымша импульс береді, өйткені олар өздері тәжірибелерді қайталап, нәтижелерді ата-анасына немесе достарына көрсете алады.

Тәжірибелерді сабаққа енгізу тәсілдері әртүрлі болуы мүмкін. Олар сабақтың басында жаңа тақырыпты енгізу үшін проблемалық жағдай ретінде, негізгі бөлімінде теориялық материалды түсіндіру және бекіту үшін, немесе сабақты қорытындылау кезеңінде білімдерді жалпылау үшін қолданылады. Сондай-ақ, олар химиялық кештер, олимпиадалар, жобалық жұмыстар және үйірме сағаттарында жүргізілетін бәйгелердің негізгі элементі болып табылады.

Қорытынды

Химия сабағында қызықты тәжірибелерді қолдану – бұл оқушылардың танымдық қызығушылығын оятудың, білім сапасын арттырудың және тұрақты оқу мотивациясын қалыптастырудың тиімді педагогикалық тәсілі. Осындай тәжірибелер арқылы химия абстрактілі ғылымнан нақты, тіпті сиқырлы өзгерістердің ғылымына айналады. Сипатталған тәжірибелер жүйелі түрде және оқу бағдарламасына сәйкес қолданылған кезде олар оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады, химиялық процестердің мәнін тереңірек түсінуге ықпал етеді және ғылыми дүниетанымды қалыптастырады. Болашақта заманауи цифрлық құралдарды (мысалы, виртуалды зертханалар, интерактивті тақталар) қызықты тәжірибелермен үйлестіру бойынша әдістемелік әзірлемелер жасау маңызды. Сонымен қатар, оқушылардың өз бетінше орындай алатын қауіпсіз тәжірибелер жинағын құру және оларды талдау дағдыларын дамытудың жолдарын әзірлеу қажет. Нәтижесінде, химия пәнін оқытуда қызықты тәжірибелерді жүйелі түрде қолдану заманауи білім берудің талаптарына сай бәсекеге қабілетті, сыни ойлай алатын және ғылымға қызығушылығы бар тұлғаны тәрбиелеуге септігін тигізеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Мырзабаев А., Тұрбекова Н. Химиядан кластан тыс жұмыстар және танымдық ойындар. – Алматы: Рауан, 1993. – 168 б.
2. Мырзабаев А. Химияның қызығы. – Алматы: Қазақстан, 1963. – 120 б.
3. Shakhashiri, B. Z. Chemical Demonstrations: A Handbook for Teachers of Chemistry, Volume 1. – Madison: University of Wisconsin Press, 1983. – 320 p.
4. Summerlin, L. R., Ealy, J. L. Chemical Demonstrations: A Sourcebook for Teachers, Volume 2. – Washington: American Chemical Society, 1988. – 264 p.
5. Бабков, А. В., Попков, В. А. Общая химия в тестах, задачах, упражнениях. – М.: Дрофа, 2004. – 400 с.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html