Аннотация (қазақ тілінде)

Бұл мақаланың мақсаты – мектеп жасына дейінгі кезеңде балалардың тілдік дағдыларын қалыптастырудың педагогикалық негіздерін, проблемаларын және жолдарын зерттеу. Мақалада тілдік дамудың психолингвистикалық аспектілері, тәрбиешілердің осы үрдістегі рөлі, сондай-ақ цифрлық технологиялардың әсері қарастырылады. Зерттеу әдісі ретінде салыстырмалы-талдау әдісі мен әдебиеттерге шолу қолданылды. Нәтижелер сөздік қорды байытуда, сөйлем құрау мен қарым-қатынас дағдыларын дамытуда ойынның, әңгіменің және жас ерекшелікке сай материалдардың тиімділігін көрсетеді. Мектепке дейінгі тәрбиенің негізгі мақсаты – баланы өз ойын еркін жеткізе алатын, сөздік қоры мол тілдесуші ретінде дайындау. Мақалада тілдік дамудың кешігуіне әкелетін заманауи факторлар талқыланады және оларды жеңу жолдары ұсынылады [1, 2, 3, 4].

Аннотация (на русском языке)

Цель данной статьи – исследование педагогических основ, проблем и путей формирования речевых навыков у детей дошкольного возраста. В статье рассматриваются психолингвистические аспекты речевого развития, роль воспитателей в этом процессе, а также влияние цифровых технологий. В качестве метода исследования использованы сравнительно-аналитический метод и обзор литературы. Результаты демонстрируют эффективность игры, беседы и материалов, соответствующих возрастным особенностям, в обогащении словарного запаса и развитии навыков построения предложений и общения. Основная цель дошкольного воспитания – подготовить ребенка как коммуникатора со свободной речью и богатым словарным запасом. В статье обсуждаются современные факторы, приводящие к задержке речевого развития, и предлагаются пути их преодоления [1, 2, 3, 4].

Abstract (in English)

The purpose of this article is to study the pedagogical foundations, problems, and methods of developing language skills in preschool children. The article examines the psycholinguistic aspects of speech development, the role of educators in this process, and the impact of digital technologies. The research method used is comparative analysis and literature review. The results demonstrate the effectiveness of play, conversation, and age-appropriate materials in enriching vocabulary and developing sentence-building and communication skills. The primary goal of preschool education is to prepare a child as a communicator with free speech and a rich vocabulary. The article discusses modern factors leading to delayed speech development and suggests ways to overcome them [1, 2, 3, 4].

Кіріспе

Тіл – адамның әлеуметтенуінің, мәдениеті мен ойлауының негізгі құралы. Мектеп жасына дейінгі кезең (3-6 жас) тілдік дамудың аса маңызды кезеңі болып табылады, себебі осы кезеңде сөздік қор тез өседі, сөйлем құрылымы күрделене түседі және қарым-қатынас қабілеті қалыптасады. Қазақстан Республикасының «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту туралы» тиісті бағдарламалық құжаттарында баланың тілдік дамуына ерекше көңіл бөлініп, оны айналасындағы әлеммен таныстыру, ана тілін игеру негізгі міндеттердің бірі ретінде көрсетіледі [1]. Алайда, қазіргі заманның өзгешеліктері, ата-аналардың бос уақытының шектеулілігі, цифрлық ортаның басымдығы сияқты факторлар балалар тілінің кешігуі проблемасын тудыруда. Осыған байланысты тілдік дағдыларды қалыптастырудың дәстүрлі және заманауи тиімді әдістерін ғылыми негізде талдау өзектілігін сақтап отыр.

Негізгі бөлім

Тілдік даму – күрделі психофизиологиялық процесс, ол баланың қоршаған ортамен белсенді өзара әрекеттесуінің нәтижесі. Тәрбиешінің негізгі мақсаты баланың сөздік қорын байыту, оның синтаксистік және грамматикалық құрылымын дамыту, сөйлеу арқылы ойын еркін жеткізе білу дағдыларын қалыптастыру болуы керек [2, б. 45]. Бұл мақсатқа жету үшін әдістемелік жұмыстардың бірқатар бағыттарын белгілеу қажет.

Біріншіден, баланы бақылау және диагностика. Әрбір баланың тілдік даму деңгейі жеке. Сондықтан, тәрбиеші бұрыннан бастап балаларды жеке бақылау арқылы олардың сөйлеу ерекшеліктерін анықтауы керек. Бұл сөздік қордың байлығы мен қиыстылығын, сөйлемдердің дұрыстығын, сөйлеу тазалығын анықтауға мүмкіндік береді. Диагностикалық әдістерге әңгімелесу, сурет бойынша әңгіме құру, таныс және таныс емес заттарды атау, сипаттау сияқты тапсырмалар кіреді.

Екіншіден, мазмұндық компонентті ұйымдастыру. Бағдарламаға сәйкес тақырыптық жоспарлау, материалдарды жас ерекшелігіне сай таңдау аса маңызды. Мысалы, кіші топтарда атаулық сөздік қорды (зат есімдер) дамыту басым болса, ересек топтарда сипаттауыштар мен етістіктерді қолдануға, құрама сөйлемдер құрастыруға көбірек көңіл бөлінеді. Тіл дамыту сабақтары табиғат, қоғам, өнер туралы білімдермен тығыз байланыста жүргізіледі, бұл баланың танымдық белсенділігін арттырады.

Үшіншіден, негізгі педагогикалық әдістер мен тәсілдер. Бұл қатарда мыналарды атап өтуге болады:

• Ойын. Ойын – бала әлемінің жетекші қызметі. «Аз-көп», «Жақсы-жаман», «Жалғастыр», «Не артық?» сияқты сөздік ойындар сөздік қорды белсендіруге, логикалық ойлауды дамытуға мүмкіндік береді. Сюжеттік-рөлдік ойындар баланы белгілі бір коммуникативтік жағдайға енгізіп, диалог жүргізу дағдысын қалыптастырады.
• Әңгімелесу және әңгіме құру. Балалармен жеке және топтық әңгімелер жүргізу, оқылған ертегі мен әңгімені қайта айту, сурет бойынша әңгіме құру тілдік материалды бекітуге, ойды реттеп жеткізуге үйретеді.
• Көрнекілік. Заттарды, ойыншықтарды, суреттерді пайдалану баланың түсінігін жеңілдетеді және жаңа сөздерді ассоциациялық түрде есте сақтауға көмектеседі.

Төртіншіден, заманауи проблемалар. Тілдік дамудың кешігуінің негізгі себептерінің бірі – баланың белсенді қарым-қатынас орнына смартфондар мен планшеттермен созылмалы пассивті өзара әрекеті. Бұл құралдар бір жағынан, ақпарат көзі болса, екінші жағынан, шынайы диалог пен эмоция алмасуды шектейді [3, б. 112]. Ата-аналардың бос уақыт тапшылығы баламен сапалы сөйлесудің орнына «ұндырмау» үшін гаджеттерге жүгінуге мәжбүр етеді.

Бесіншіден, отбасы және балабақшаның өзара әрекеті. Тілдік дамудың сәттілігі педагогикалық жағынан негізделген ортақ стратегияны құруға байланысты. Тәрбиешілер ата-аналарға баламен қалай сөйлесу керектігін, оның сөзін қалай тыңдау керектігін, «сен қалай ойлайсын?» деген ашық сұрақтарды жиі қолдануды түсіндіруі тиіс. Баланың сөйлеу әрекетін тежеу (мысалы, «үндеме», «тыныш бол») қатаң тыйым салынуы керек.

Осы тәсілдерді жүйелі және саналы қолдану мектепке дейінгі баланы не только бай сөздік қормен емес, сонымен қатар ойлау мен сөйлеудің ажырамас байланысын түсінген, шығармашылық қабілеті дамыған тұлға ретінде дайындауға мүмкіндік береді.

Қорытынды

Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік дағдыларын қалыптастыру – педагогикалық жоспарлау мен мақсатты әрекетті талап ететін кешенді жүйелі процесс. Бұл үрдістің негізін баланың жас ерекшеліктеріне, оның қарым-қатынас қажеттіліктеріне негізделген ойын, әңгіме және әртүрлі тәжірибелік қызметтер құрайды. Тәрбиешінің рөлі баланы белсендіріп, оның сөзін тыңдап, ойын тақырыптарын дұрыс бағыттау болып табылады. Қазіргі заманның технологиялық өмір салты тілдік дамуға қосымша қиындықтар әкелсе де, ол педагогикалық әдістеменің маңыздылығын азайтпайды, керісінше, оны толықтырады. Ата-аналар мен педагогикалық ұжымның бірыңғай күш-жігері, баламен сөйлесу мәдениетін қалыптастыру және оның қоршаған әлеммен шынайы эмоциялық-семантикалық байланыстарын нығайту арқылы ғана баланың тілдік дамуында сапалық нәтижелерге қол жеткізуге болады. Мектепке дейінгі тәрбиенің негізгі қорытындысы – өз ойын еркін, дұрыс жеткізе алатын, сөздік қоры мол, сыни және шығармашылық ойлау дағдылары бар тұлғаны қалыптастыру болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың үлгілік бағдарламасы. – Нұр-Сұлтан: ҚР БҒМ, 2018. – 280 б.
2. Ушакова О.С. Баланың тілін дамыту бағдарламасы. Мектепке дейінгі білім беру мекемелері үшін / О.С. Ушакова. – Мәскеу: Мозаика-Синтез, 2017. – 112 б.
3. Выготский Л.С. Ойлау және сөйлеу / Л.С. Выготский. – Мәскеу: Педагогика баспасы, 1999. – 352 б.
4. Piaget, J. The Language and Thought of the Child / J. Piaget. – London: Routledge, 2002. – 294 p.
5. Hoff, E. Language Development / E. Hoff. – 5th ed. – Belmont, CA: Wadsworth Cengage Learning, 2014. – 480 p.
6. Төлеутаева Г.Т. Мектеп жасына дейінгі педагогика: Оқу құралы / Г.Т. Төлеутаева. – Алматы: Қазақ университеті, 2015. – 340 б.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html