Аннотация

Бұл мақалада XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының көрнекті өкілі, мемлекет және қоғам қайраткері, дипломат Нәзір Төреқұлұлының өмірі мен қызметі жан-жақты талданады. Зерттеудің мақсаты – оның саяси, ағартушылық және дипломатиялық қызметін тарихи деректер мен ғылыми еңбектер негізінде зерделеу. Мақалада тарихи-салыстырмалы және деректанулық әдістер қолданылды. Нәтижесінде Н.Төреқұлұлының Түркістан автономиясы кезеңіндегі қызметі, баспа ісін ұйымдастырудағы рөлі, Сауд Арабиясындағы елшілік миссиясының маңызы айқындалды. Қорытындысында оның қазақ мемлекеттілігі мен халықаралық дипломатия тарихындағы орны дәлелденді [1, б. 57].

Аннотация на русском языке

В статье рассматривается жизненный путь и государственная, общественная и дипломатическая деятельность Назира Торекулова – одного из выдающихся представителей казахской интеллигенции начала XX века. Цель исследования – комплексный анализ его вклада в развитие государственности, просвещения и международных связей. Использованы историко-сравнительный и источниковедческий методы. В результате показана значимость деятельности Н.Торекулова в Туркестане, в издательском деле и в качестве полномочного представителя СССР в Саудовской Аравии. Сделан вывод о его особом месте в истории казахской дипломатии [2, с. 112].

Abstract in English

This article analyzes the life and activities of Nazir Torekulov, a prominent Kazakh statesman and diplomat of the early twentieth century. The purpose of the study is to evaluate his political, educational, and diplomatic contributions using historical and comparative methods. The research highlights his role in the development of Turkestan autonomy, publishing initiatives, and diplomatic service in Saudi Arabia. The results confirm his significant contribution to Kazakh statehood and international diplomacy, emphasizing his enduring historical importance [3, p. 89].

Кіріспе

Қоғам дамуының әрбір тарихи кезеңінде ұлт тағдырын айқындаған тұлғалар ерекше рөл атқарады. Қазақ халқы үшін XX ғасырдың басы әлеуметтік-саяси өзгерістерге толы кезең болды. Осы уақытта ел болашағы үшін күрескен қайраткерлердің бірі – Нәзір Төреқұлұлы. Оның қызметі қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы, ұлттық мәдениеттің дамуы және халықаралық қатынастардың орнығуымен тығыз байланысты. Тақырыптың өзектілігі Н.Төреқұлұлының тарихи тұлға ретінде ұзақ уақыт бойы әділ бағасын алмауымен айқындалады. Бұл зерттеу оның өмірі мен қызметін ғылыми тұрғыдан пайымдаудың маңызын көрсетеді.

Негізгі бөлім

Нәзір Төреқұлұлының қоғамдық-саяси көзқарастары Ресей империясының отарлық саясаты жағдайында қалыптасты. Ол Түркістан халықтарының әлеуметтік теңсіздігін, мәдени артта қалуын ашық сынап, баспасөз беттерінде батыл пікір білдірді. Ташкент пен Мәскеуде жарық көрген мақалаларында отарлық жүйенің зардаптарын ғылыми дәлелдермен көрсетті [4, б. 203].

Қайраткердің ағартушылық қызметі де ерекше мәнге ие. Ол ұлттық кадрларды даярлау, ана тілінде білім беру мәселелерін басты назарда ұстады. Ташкенттегі алғашқы қазақ жоғары оқу орнының ашылуына тікелей атсалысып, оқу-ағарту саласында жүйелі реформалар жүргізді. Бұл бастамалар қазақ зиялыларының жаңа буынын қалыптастыруға ықпал етті.

Нәзір Төреқұлұлы баспа ісін дамытуда да үлкен еңбек сіңірді. Мәскеуде Күншығыс халықтарының орталық баспасын басқару арқылы түркі халықтарының әдеби және ғылыми мұрасын жариялауға жағдай жасады. Оның редакторлық қызметі ұлттық баспа мәдениетінің дамуына серпін берді [5, б. 145].

Дипломатиялық қызметі Н.Төреқұлұлының тарихи бейнесін айқындайтын маңызды кезең болды. 1928–1936 жылдары Сауд Арабиясында елші ретінде қызмет атқарып, КСРО мен мұсылман әлемі арасындағы қатынастарды нығайтты. Ол жергілікті мәдениет пен діни дәстүрлерді терең түсінуінің арқасында күрделі халықаралық мәселелерді бейбіт жолмен шешуге ұмтылды. Бұл кезең қазақ дипломатиясының тарихындағы ерекше белес ретінде бағаланады.

Нәзір Төреқұлұлының қызметі тек саяси салада ғана емес, рухани-мәдени кеңістікте де айқын көрінді. Ол ислам құндылықтарын қорғап, дін мен қоғамның үйлесімді дамуын қолдады. Бұл ұстаным сол кезеңдегі кеңестік идеология жағдайында үлкен батылдықты талап етті.

Нәзір Төреқұлұлының қоғамдық қызметіндегі тағы бір маңызды қыры – оның ұлттар арасындағы келісім мен ынтымақтастықты сақтауға бағытталған саяси ұстанымы болды. Ол Түркістан аймағындағы көпэтносты қоғамда әр халықтың мүддесін ескеруді, мәдени және тілдік ерекшеліктерін құрметтеуді мемлекеттік саясаттың басты қағидаларының бірі деп білді. Осы бағытта қабылданған шешімдер аймақтағы әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға, ұлттар арасындағы сенімді нығайтуға ықпал етті.

Сонымен қатар Нәзір Төреқұлұлы кеңестік басқару жүйесі жағдайында ұлттық мүддені қорғаудың балама жолдарын іздестірді. Ол тікелей қарсылықтан гөрі, ағарту, мәдениет және білім арқылы ұлттың ішкі әлеуетін көтеруді тиімді деп санады. Бұл тәсіл қазақ қоғамының тарихи дамуына бейімделген прагматикалық стратегия ретінде ерекшеленді және сол кезеңдегі көптеген зиялы қауым өкілдерінің қолдауына ие болды.

Қайраткердің ғылыми-зерттеушілік еңбектері де оның тұлғалық болмысын толықтырады. Түркі тілдерінің морфологиялық құрылымын салыстыра зерттеуі, әліпби мәселесіне қатысты пікірлері сол кезеңдегі түркология ғылымының дамуына қосылған елеулі үлес ретінде бағаланады. Ол ғылыми ізденістерді саяси қызметпен ұштастыра отырып, білім мен биліктің өзара байланысын нақты тәжірибеде көрсете алды.

Нәзір Төреқұлұлының тұлғалық қасиеттерінің ішінде принципшілдігі мен адамгершілік ұстанымы айрықша атап өтіледі. Қандай қызмет атқарса да, ол жеке мансаптан гөрі қоғамдық мүддені жоғары қойды. Бұл қасиет оның замандастары тарапынан зор құрметке ие болуына себеп болды. Архив деректері мен естелік еңбектерде оның әділдігі мен мәмілегерлігі жиі аталады [10, б. 87].

Ақырында, Нәзір Төреқұлұлының тарихи мұрасы бүгінгі тәуелсіз Қазақстан үшін де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Оның ұлттық мемлекет, білімді қоғам және тең құқықты халықаралық қатынастар туралы идеялары қазіргі заман талаптарымен үндес келеді. Сондықтан Н.Төреқұлұлының қызметін жан-жақты зерттеу және ғылыми айналымға кеңінен енгізу отандық тарих ғылымының маңызды бағыттарының бірі болып қала береді.

Нәзір Төреқұлұлының қызметіндегі маңызды бағыттардың бірі – ұлттық элитаны қалыптастыруға қосқан үлесі болды. Ол білімді, бірнеше тілді меңгерген, әлемдік үрдістерді түсінетін жаңа буын мамандарды тәрбиелеуді ұлттың ұзақ мерзімді дамуының кепілі деп санады. Осы мақсатта оқу бағдарламаларын жетілдіруге, оқулықтар жазуға және баспа арқылы ағартушылық идеяларды таратуға белсенді атсалысты.

Саяси қызметінің әр кезеңінде Нәзір Төреқұлұлы орталық билік пен жергілікті халық арасындағы дәнекер бола білді. Ол Мәскеудегі басшылық құрылымдармен жұмыс істей отырып, Түркістан өңірінің әлеуметтік-экономикалық мәселелерін жүйелі түрде көтеріп отырды. Бұл әрекеттер аймақ халқының тұрмыс жағдайын жақсартуға, жер және білім мәселелерін оңтайлы шешуге бағытталды.

Нәзір Төреқұлұлының өмір жолы кеңестік саяси жүйенің қайшылықтарын айқын көрсететін тағдырлардың бірі болып табылады. Ол адал қызметі мен жоғары жауапкершілігіне қарамастан, тоталитарлық жүйенің құрбанына айналды. Алайда оның есімі ақталғаннан кейін ғылыми және қоғамдық ортада лайықты бағасын ала бастады. Бүгінде Н.Төреқұлұлының өмірі мен қызметі ұлттық тарихтың маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырылып, жас ұрпаққа отансүйгіштік пен азаматтық жауапкершілік үлгісі ретінде ұсынылуда.

Қорытынды

Қорытындылай келе, Нәзір Төреқұлұлы – қазақ халқының тарихындағы бірегей тұлға. Оның саяси, ағартушылық және дипломатиялық қызметі ұлттық мемлекеттілік пен халықаралық қатынастардың дамуына зор үлес қосты. Ғылыми деректер мен зерттеулер оның қызметінің тарихи маңызын толық дәлелдейді. Н.Төреқұлұлының мұрасы бүгінгі ұрпақ үшін тағылымды үлгі болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 296 б.
2. Мансұров Т. Елші Нәзір Төреқұлұлының Арабия дастаны. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 412 б.
3. Primakov E. Russia and the Arabs. – Moscow: Nauka, 2009. – 380 p.
4. Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Ғылым, 1993. – 256 б.
5. Bennigsen A. Muslim National Communism. – Chicago: University Press, 1980. – 295 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html