Аннотация

Мақалада экологиялық құқық бұзушылықтың қоғам мен табиғатқа ұзақ мерзімді әсері зерттеледі. Бұл экожүйелердің деградациясына, биоәртүрліліктің азаюына және адам денсаулығына теріс салдарын тигізетін құқық бұзушылық түрлеріне талдау жасалады. Зерттеу барысында салыстырмалы-құқықтық, статистикалық және жүйелік талдау әдістері қолданылды. Нәтижелер экологиялық заң бұзушылықтың қоғамдық-экологиялық салдарының елеулілігін көрсетеді және оның ұзақ мерзімді сипатын растайды. Мақала экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған құқықтық, институционалдық және педагогикалық шараларды ұсынады. [1, б. 112]

Аннотация на русском языке

В статье исследуется долгосрочное воздействие экологических правонарушений на общество и природу. Анализируются формы правонарушений, приводящие к деградации экосистем, снижению биоразнообразия и негативному влиянию на здоровье человека. В ходе исследования применялись сравнительно-правовой, статистический и системный методы анализа. Результаты подтверждают значимость социально-экологических последствий экологических нарушений и их устойчивый характер. В статье предлагаются правовые, институциональные и просветительские меры для обеспечения экологической безопасности. [2, с. 89]

Abstract in English

This article examines the long-term effects of environmental legal violations on society and nature. It analyzes types of violations leading to ecosystem degradation, biodiversity loss, and adverse human health impacts. The study employs comparative legal, statistical, and systemic analysis methods. Findings confirm the severity and persistence of socio-environmental consequences of such violations. The article proposes legal, institutional, and educational measures to ensure environmental security. [3, p. 67]

Кіріспе

Қазіргі заманда экологиялық құқық бұзушылық әлемдік масштабда қоғамдық қауіп ретінде қарастырылады. Индустрияландыру, ресурстарды тиімсіз пайдалану және экологиялық заңдарға сыйпайсыздық табиғи ортаның жедел түрде нашарлауына әкеліп соқты. Дүние жүзі бойынша көптеген елдер табиғи байлықтарын сақтауға бағытталған құқықтық механизмдерді жетілдіруде, бірақ экологиялық құқық бұзушылықтың сипаты мен көлемі әлі де тиімді бақылауға кедергі жасайды. Қазақстан Республикасы да бұл проблемадан тыс емес – өндіріс шығындары, жауын-шашын суларының ластануы, ауа сапасының төмендеуі сияқты факторлар экологиялық жағдайды қиындатуда [4].

Тақырыптың өзектілігі табиғи ортаны қорғау – тек экологиялық мәселе емес, сонымен қатар қоғамдық қауіпсіздік пен адам құқықтарының негізі болып табылатындығына байланысты. Экологиялық заң бұзушылықтың салдары бірнеше ұрпаққа дейін созылуы мүмкін, бұл оның ерекше қауіптілігін көрсетеді. Сондықтан зерттеу тақырыбының теориялық маңыздылығы экологиялық құқықтың ғылыми негізін тереңдете түсумен қатар, практикалық маңыздылығы халықтық сананы қалыптастыруға және құқықтық реформаларға ықпал етуге бағытталған.

Негізгі бөлім

Экологиялық құқық бұзушылық – табиғи ортаны қорғау саласындағы заңнамаға қайшы келетін әрекет немесе әрекетсіздік. Ол ластану, ресурстарды қылмыстық пайдалану, экологиялық стандарттарды бұзу, ластанған аумақтарды рекультивациялаудан бас тарту сияқты түрлерде көрініс табады. Бұл құқық бұзушылықтың негізгі сипаттамасы – оның кері қайтарылмайтын салдары болуы мүмкін. Мысалы, арал теңізінің экожүйесіндегі деградация процесі XX ғасырдың ортасынан басталып, бүгінге дейін жалғасуда және оның қалпына келтіруі мүмкін емес болып қалды [5, б. 43].

Экологиялық құқық бұзушылықтың қоғамға әсері көпжақты. Біріншіден, ол адам денсаулығына тікелей әсер етеді. Ластанған ауа, су және топырақ хроникалық аурулардың дамуына себеп болады. Қазақстанда экологиялық жағдайы нашар аймақтарда тыныс алу және онкологиялық аурулардың көрсеткіші басқа аймақтарға қарағанда екі есе жоғары [6]. Екіншіден, экологиялық проблемалар әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздыққа әкеледі: ауыл шаруашылығы өндірісінің төмендеуі, туризм саласындағы шығындар, миграциялық ағымдар.

Табиғатқа әсері де аз емес. Биоәртүрліліктің азаюы, экожүйелердің тепе-теңдігінің бұзылуы, климаттық өзгерістер – бәрі де экологиялық құқық бұзушылықтың тікелей немесе жанама салдары ретінде қарастырылады. Мәселен, Қазақстанның оңтүстік аймақтарында артық құрғақшылық және топырақ эрозиясы өсімдік дүниесі мен жануарлар әлеміне теріс әсер етуде [7].

Экологиялық құқық бұзушылықтың ұзақ мерзімді сипатын растайтын статистикалық деректер де бар. Дүние денсаулық ұйымы (World Health Organization, WHO) 2023 жылғы есебіне сәйкес, дүние жүзінде жыл сайын 13 миллион адам экологиялық факторларға байланысты қайтыс болады [8, p. 15]. Бұл көрсеткіш 20 жыл бұрынғыдан 30% артық. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің мәліметі бойынша, елдегі экологиялық құқық бұзушылықтар 2015 жылдан бері жыл сайын 12%-ға өсіп келеді [9].

Экологиялық құқық бұзушылықтың алдын алу және оның салдарын азайту үшін кешенді тәсіл қажет. Бұған:

1. Құқықтық жауапкершілікті күшейту;
2. Экологиялық бақылау органдарының өкілеттіктерін кеңейту;
3. Экологиялық білім беруді қоғамдық санаға енгізу;
4. Халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
5. Жасыл экономикаға көшу сияқты шаралар кіреді.

Әсіресе экологиялық білім берудің ролі зор. Халықтың экологиялық сауаттылығы экологиялық құқық бұзушылыққа қарсы тұруға мүмкіндік береді және экологиялық сананың қалыптасуына ықпал етеді. Мектептер мен жоғары оқу орындарында экологиялық құқық пәнінің міндетті болуы маңызды [10].

Қорытынды

Экологиялық құқық бұзушылық – қоғам мен табиғат үшін ұзақ мерзімді қауіп тудыратын құбылыс. Оның салдары адам денсаулығына, әлеуметтік-экономикалық жағдайға және биоәртүрлілікке теріс әсер етеді. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, осындай құқық бұзушылықтың алдын алу үшін құқықтық, институционалдық және білім беру саласындағы реформалар қажет. Атап айтқанда, экологиялық бақылаудың тиімділігін арттыру, қоғамды экологиялық құқықтық сауаттылыққа үйрету және халықаралық тәжірибені енгізу арқылы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге болады. Нәтижелер көрсеткендей, егер бүгінгі күні тиімді шаралар қабылданбаса, келешек ұрпақтар экологиялық апаттың салдарын тартып отыратын болады.

Әдебиеттер тізімі

1. Ахметов, А. К. Экологиялық құқық: оқулық / А. К. Ахметов. – Алматы: Журналистика және құқық институты, 2021. – 216 б.
2. Смирнов, В. П. Экологическое право Российской Федерации: учебное пособие / В. П. Смирнов. – Москва: Юрайт, 2022. – 198 с.
3. Smith, J. R. Environmental Law and Policy / J. R. Smith. – New York: Oxford University Press, 2023. – 312 p.
4. Қазақстан Республикасының «Экология кодексі» / ҚР Президентінің Жарлығымен бекітілген. – 2021.
5. Баймұханов, М. Табиғатты қорғау тарихы / М. Баймұханов. – Алматы: Ғылым, 2019. – 178 б.
6. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. Экологиялық көрсеткіштер, 2024 [Электронды ресурс]. – https://stat.gov.kz
7. Ибраева, Г. А. Табиғи ресурстарды басқарудың экологиялық негіздері / Г. А. Ибраева. – Шымкент: Южно-Казахстанский университет, 2020. – 124 б.
8. World Health Organization. Ambient air pollution: Health impacts, 2023 [Электронды ресурс]. – https://www.who.int/publications/i/item/9789240064769
9. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі. Жылдық экологиялық есеп, 2024. – Астана, 2024.
10. Кенжебаева, С. Экологиялық білім беру жүйесі: теория мен тәжірибе / С. Кенжебаева. – Алматы: Білім, 2022. – 144 б.
11. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html