Аннотация

Мақалада оқыту процесінде диспуттар (пікірталастар) өткізу арқылы оқушылардың сөйлеу дағдыларын, сыни ойлауын және қарым-қатынас қабілетін дамытуға бағытталған әдіс-тәсілдер қарастырылады. «Диспут өткізудің әдіс-тәсілдері» атты мақалада Уақыт шеңбері, Қар кесегі, Балалар философиясы, Кемпірқосақ тобы, Жұптық әңгіме сияқты интерактивті стратегиялар сипатталады. Әдістердің әрқайсысының мақсаты, ұйымдастырылуы және орындалу ерекшеліктері нақты көрсетілген. Зерттеу барысында Л.С. Выготскийдің сөйлеу мен ойлау арасындағы байланыс туралы теориясына сүйеніледі [1, б. 45]. Мақала оқу-тәрбие процесіндегі талқылау мәдениетін дамытуға арналған ғылыми негізделген тәсілдерді ұсынады.

Түйіндеме

Мақалада «Диспут өткізудің әдіс-тәсілдері» тақырыбы бойынша оқушылардың коммуникативтік және когнитивтік дағдыларын дамыту мақсатында пайдаланылатын әдістер талданады. Зерттеудің нәтижесінде топтық және жұптық талқылау әдістері оқушылардың ой-пікірлерін нақты жеткізу, белсенді тыңдау және келісімге келу қабілеттерін арттыратыны дәлелденеді. Бұл әдіс-тәсілдер білім алушылардың өз бетінше ойлауын, сенімді сөйлеуін және сыни көзқарасын қалыптастыруға ықпал етеді. Нәтижелер педагогикалық практикада қолдануға жарамдылығын көрсетеді.

Abstract

The article examines methodological approaches to conducting debates in the educational process, aimed at developing students’ speaking skills, critical thinking, and communication competencies. Titled “Диспут өткізудің әдіс-тәсілдері” (“Methods of Conducting Debates”), it outlines interactive strategies such as the Talking Circle, Snowball, Philosophy for Children, Rainbow Groups, and Pair Dialogue. Each method is described in terms of purpose, organization, and implementation features. The study draws upon L.S. Vygotsky’s theory on the interrelation between speech and thought [1, p. 45]. The article provides scientifically grounded techniques to foster a culture of discussion in educational settings.

Кіріспе

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушының белсенді қатысуы, сыртқы әсерлерге емес, ішкі ойлау процесіне негізделген танымдық қызметі ерекше маңызға ие. Дәл осы контексте диспуттар мен пікірталастар – тек сөйлеу дағдысын дамытудың ғана емес, сонымен қатар сыни ойлау, топта жұмыс жасау және ақпаратты талдау қабілеттерін қалыптастырудың қуатты құралы болып табылады. Лев Семёнович Выготскийдің теориясы бойынша, сөйлеу – ойлаудың сыртқы көрінісі, ол дүниені тану мен түсіну процесінде орталық рөл атқарады [1, б. 45]. Сондықтан да талқылауға негізделген әдістер заманауи сабақтағы практикалық және теориялық маңыздылығын жоғалтпай отыр. Бұл мақаланың мақсаты – диспут өткізуге арналған тиімді әдіс-тәсілдерді сипаттау, олардың оқу процесіндегі рөлі мен қолдану ерекшеліктерін анықтау болып табылады.

Негізгі бөлім

Диспут өткізу – тек пікір айту емес, қарсы пікірді тыңдап, түсініп, дәлелдер негізінде келісімге келу үдерісі. Бұл үдерісті қолдау үшін бірқатар құрылымды интерактивті әдістер қолданылады.

Уақыт шеңбері әдісі топта тең құқықты диалогты қамтамасыз етеді. Бұл әдісте барлық қатысушылар шеңбер құрып отырады, ал сөйлеу құқығы тек бір уақытта бір адамға беріледі (әдетте «сөйлеуші зат» немесе доп арқылы белгіленеді). Негізгі ережелер: 1) тек біреу сөйлейді; 2) егер сөйлегіңіз келмесе, «сөзді» келесіге беруге болады; 3) әрбір оқушының пікірі маңызды. Бұл әдіс эмоционалды қауіпсіздік ортасын құрып, оқушылардың сенімін арттырады [2, б. 33].

Қар кесегі (Snowball) әдісі – күрделі тақырыптарды кіші топтарда талқылау арқылы біртіндеп жалпы шешімге келу стратегиясы. Алдымен оқушылар жеке жауап береді, сосын жұп болып үйлеседі, одан кейін жұптар бірігіп, төрт адамдық топ құрайды. Мысалы, «мінсіз өмір үшін үш зат» таңдау тапсырмасында оқушылар біріктірілген шешімдерге келуі керек. Бұл әдіс келіссөз жасау, негіздеу және компромисске келу дағдыларын дамытады [3, p. 78].

Балалар философиясы (Philosophy for Children, P4C) – оқушыларды философиялық сұрақтар төңірегінде талқылауға ынталандыратын әдіс. Мұнда оқушылар шеңберде отырып, ынталандыру материалдары (сурет, әңгіме, видеоклип) негізінде өздері сұрақ қояды. Мұғалім үйлестіруші рөлін атқарады. Бұл әдіс сыни ойлау, сұрақ қою және топта бірлесіп шешім қабылдау қабілеттерін қалыптастырады [4, б. 112].

Кемпірқосақ тобы әдісінде оқушылар алдымен тақырып бойынша «бастапқы топтарда» талқылайды. Содан кейін әр топтан бір-бір оқушы түрлі-түсті белгілер арқылы жаңа «аралас топтар» құрайды. Жаңа топта оқушылар өз бастапқы топтарының пікірлерін баяндайды. Бұл әдіс ақпаратты тарату, идеяларды реттеу және кең көлемді көзқарастарды қалыптастыруға көмектеседі.

Жұптық әңгіме – ең қарапайым, бірақ тиімді әдіс. Оқушылар жұп болып, берілген тақырып бойынша белсенді тыңдап, кезекпен сөйлейді. Мысалы, «А» тыңдайды, «Б» сөйлейді, кейін рөлдер ауысады. Бұл әдіс өз ойын ашық айтуға қорқатын оқушыларға ыңғайлы орта жасайды [2, б. 41].

Барлық аталған әдістер оқу процесінде тек «нәтиже» емес, «түсіну үдерісін» де қамтамасыз етеді. Олар оқушының ішкі ойлауын сыртқы сөйлеу арқылы көрсетуге мүмкіндік береді, бұл Выготскийдің «сөйлеу – ойлаудың құралы» деген тезисін растайды [1, б. 47].

Қорытынды

Диспут өткізудің әдіс-тәсілдері – заманауи білім беру үдерісінің бөлінбес бөлігі. Олар оқушылардың коммуникативтік компетенттілігін, сыни ойлауын және топта жұмыс істеу қабілетін дамытады. Уақыт шеңбері, Қар кесегі, Балалар философиясы, Кемпірқосақ тобы мен Жұптық әңгіме сияқты әдістер – тек пікір айту емес, ойды дәлелдеу, басқаның пікірін құрметтеу және келісімге келу дағдыларын қалыптастыратын құрылымды тәсілдер болып табылады. Педагогикалық практикада осы әдістерді тиімді қолдану – терең түсіну мен өзіндік ойлау нәтижесінде туындайтын ақыл-ой қызметін ынталандырады. Сондықтан да мұғалімдерге бұл әдістерді сабақ үдерісіне енгізу қажеттілігі зор.

Әдебиеттер тізімі

1. Выготский Л.С. Мышление и речь / Л.С. Выготский. – Москва: Лабиринт, 2019. – 348 б.
2. Мерсер Н. Диалог в обучении: как дети учатся в совместной беседе / Н. Мерсер. – Алматы: Білім, 2020. – 184 б.
3. Fisher R. Teaching Thinking: Philosophical Enquiry in the Classroom / R. Fisher. – London: Continuum, 2013. – 210 p.
4. Сарсенбаева М.А. Интерактивті әдістердің бастауыш сыныптардағы тиімділігі / М.А. Сарсенбаева // Педагогикалық ғылымдар журналы. – 2021. – №4. – Б. 108–115.
5. Matthews G.B. The Philosophy of Childhood / G.B. Matthews. – Harvard University Press, 1994. – 168 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html