Аннотация: Бұл мақаланың мақсаты қазіргі қазақ прозасының таңдаулы өкілі Дүйсенбек Исабековтың шығармаларындағы ұлттық киім атауларының поэтикалық және символдық қызметін ашу болып табылады. Мақалада киім номинацияларының кейіпкерлердің мінез-құлқын, әлеуметтік жағдайын, рухани-мәдени кодын бейнелеудегі рөлі талданады. Зерттеудің әдіснамалық негізі ретінде симантикалық-стилистикалық талдау, контекстуалды талдау және этнолингвистикалық тәсіл қолданылды. Талдау нәтижесінде жазушының туындыларында «бөрік», «шапан», «тымақ», «кимешек» сияқты киім атауларының тек номинативтік емес, сонымен қатар мәдени-рухани құндылықтарды тасымалдайтын күрделі символдар ретінде қызмет ететіні анықталды. Бұл зерттеу қазақ әдебиетіндегі детальдар поэтикасы мен этномәдени кодтарды талдау саласына үлес қосады.

Аннотация: Цель данной статьи – раскрыть поэтическую и символическую функцию номинаций национальной одежды в произведениях видного представителя современной казахской прозы Дуйсенбека Исабекова. В статье анализируется роль наименований одежды в характеристике персонажей, их социального статуса и духовно-культурного кода. Методологическую основу исследования составляют семантико-стилистический анализ, контекстуальный анализ и этнолингвистический подход. Результаты анализа показывают, что в творчестве писателя такие наименования одежды, как «бөрік», «шапан», «тымақ», «кимешек», функционируют не только в номинативной, но и в сложной символической роли, транслируя культурно-духовные ценности. Данное исследование вносит вклад в изучение поэтики детали и этнокультурных кодов в казахской литературе.

Abstract: The purpose of this article is to reveal the poetic and symbolic function of the nominations of national clothing in the works of the prominent representative of modern Kazakh prose, Duisenbek Isabekov. The article analyzes the role of clothing names in characterizing the characters, their social status, and spiritual-cultural code. The methodological basis of the research is semantic-stylistic analysis, contextual analysis, and an ethnolinguistic approach. The analysis results show that in the writer's works, clothing names such as "börık" (hat), "shapan" (robe), "tımaq" (winter hat), and "kımeshek" (headdress) function not only nominatively but also as complex symbols conveying cultural and spiritual values. This research contributes to the study of the poetics of detail and ethnocultural codes in Kazakh literature.

Кіріспе. Әдеби шығармадағы деталь – бұл автордың эстетикалық идеясын, кейіпкер образын толық ашу мен дәйектеудің маңызды құралы. Осы детальдардың арасында киім сипаттамасы ерекше орын алады, өйткені ол адамның сыртқы келбетін ғана емес, оның әлеуметтік жағдайын, мінез-құлқын, тіпті рухани жағдайын және мәдени-тарихи контекстін де көрсетеді. Қазақ әдебиетінде киім бейнелерінің пайда болуы халықтың материалдық мәдениетінің терең тамырларымен және дәстүрлі қоғамдағы заттарға қойылған арнайы мағынамен байланысты. Дүйсенбек Исабековтың шығармашылығы – қазақ ауылының тағдыры мен адамзаттың мәңгілік мәселелерін терең психологизммен бейнелеген қазіргі заманғы прозаның айрықша үлгісі. Оның туындыларында ұлттық киім элементтері жиі кездеседі және олар жай ғана тұрмыстық сипаттама ретінде емес, күрделі символдар, мәдени кодтар ретінде қызмет етеді. Осыған байланысты Д. Исабеков поэтикасындағы киім атауларының семантикалық-символдық өрісін зерттеу қазақ әдебиеттануының өзекті міндеттерінің бірі болып табылады [2, б. 8; 7].

Негізгі бөлім. Д. Исабековтың прозасындағы киім детальдарын талдау олардың бірнеше негізгі функцияларын анықтауға мүмкіндік береді: сипаттамалық, әлеуметтік-сипаттамалық, психологиялық және мәдени-символдық. Бұл функциялар жиі бір-бірімен өзара ұласып, күрделі бейнелерді құрайды.

Біріншіден, киім атаулары кейіпкердің әлеуметтік орны мен материалдық жағдайын нақты көрсету құралы ретінде қызмет етеді. Мысалы, «Жыртық етік, шолақ тон, кең шалбар, тозған малақайлардың көрмесі осы балалардың үстінде» [7, б. 245] – деген сипаттама балалардың кедейлігін, нашарыздық жағдайын бейнелейді. Мұнда киімнің жыртық, тозған болуы тек материалдық жетіспеушілікті ғана емес, сонымен бірге осы балаларға деген қамқорлықтың жетіспеуін де білдіреді.

Екіншіден, белгілі бір киім түрлері халықтық сана мен дәстүрде бекіген тұрақты символдық мағынаға ие. Осындай символдардың ең айқын үлгісі – «бөрік». Бөрік тек жылы бас киім емес, адамның абыройы мен намысының символы. Халықтық наным-сенімде бөрікті теріс кию, оны аяқ астына тастау қатаң тыйым салынған. Исабеков шығармаларында бөрік жиі құрмет пен беделнің нышаны ретінде пайда болады: «Басына сең-сең бөрік, үстіне қаракөл жағалы пальто киген өкіл маңыздана басып столға жақындады» [7, б. 268]. Мұнда бөрік киген кейіпкердің ресмилігі мен өз мәртебесін сезінетіндігі айқындалады. Сонымен қатар, «бөрік» ұғымы мақал-мәтелдерде де («Бөрі соғар жігіттің бөрігінен белгілі») кең метафоралық мағынада – жігіттің батырлығы мен ақылының белгісі ретінде қолданылады, бұл оның мәдениеттегі терең орнын көрсетеді [6, б. 146].

Үшіншіден, отбасылық-рухани құндылықтардың символы ретінде «тымақ» пен «кимешек» сияқты киімдерді қарастыруға болады. Тымақ тек қыстық киім ретінде сипатталмайды, сонымен қатар халықтық ритуалдардың («тымаққа салу») ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл ғұрып өмірдің басталуымен, жаңа өмірді қорғаумен байланысты, яғни тымақ қорғаныш пен жылылықтың символына айналады [3, б. 20]. Кимешек туралы айтқанда, ол тек әйел бас киімі емес, әйелдік құрмет пен ардақтылықтың, отбасылық дәстүрдің нышаны. Исабековтың бейнелеуінде кимешек киген кемпір – дәстүр мен даналықты сақтаушы, отбасы ошағының тірегі ретінде шығады: ««Ана кіші келінім», – дейді төрде отырған кимешекті кемпір...» [7, б. 337]. Кимешек – бұл тек киім емес, әйелдік тағдырдың, ұрпақтар сабақтастығының көрнекі таңбасы [2, б. 106].

Төртіншіден, «шапан» киім атауы да терең әлеуметтік-мәдени коннотацияларға ие. Шапан – бұл құрмет пен сыйлықтың материалдық бейнесі. Ол ата-баба салтында аса маңызды рөл атқарған: құрметті қонаққа, жауапты лауазым иелеріне шапан кигізу үлкен құрмет саналды. Исабековтың «Өзіміз адамнан ат, шапаннан шана жасап отырсақ...» [7, б. 262] деген метафоралық сөз тіркесінде шапан құндылықтың, негізгі материалдық ресурстың символына айналады. Бұл киімнің қазақ қоғамында тек практикалық маңызы ғана емес, сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік келісімдер мен құндылықтар жүйесінің тасымалдаушысы ретіндегі рөлін көрсетеді [6, б. 149-150].

Сонымен қатар, зерттеу барысында жазушының шығармаларындағы кейбір киім атауларының тілдік тарихы мен этимологиясы да олардың символдық қабаттарын түсінуге көмектеседі. Мысалы, «кебіс» аяқ киімінің атауы («Тоқаң жерді кебісімен қаси басып...» [7, б. 107]) тек тәсілдік сипаттама береді, бірақ оның түбірінің басқа тілдердегі «табан» мағынасындағы нұсқалары («кәфш») бұл киімнің негізгі функциясын – жермен, жолмен байланыстын көрсетеді [5, б. 14].

Осылайша, Д. Исабеков поэтикасында ұлттық киім атаулары екі негізгі деңгейде қызмет етеді: бірінші деңгейде – нақтылы-бейнелеуіш деталь ретінде, екінші деңгейде – мәдени және рухани құндылықтардың күрделі символы ретінде. Олар авторға минималды лингвистикалық құралдарды қолданып, кең философиялық және психологиялық мазмұнды жеткізуге мүмкіндік береді. Киім бейнелері арқылы жазушы қазақтың дәстүрлі әлемі мен қазіргі заманның қарама-қайшылықтары арасындағы өзара әрекеттестікті, сонымен қатар адамның ішкі жан дүниесінің сыртқы келбетпен байланысын ашады.

Қорытынды. Дүйсенбек Исабеков шығармаларындағы киім атауларының талдауы олардың қазақ прозасының поэтикалық жүйесінде тек стилистикалық деталь ретінде емес, сонымен бірге мәдени-тарихи жадтың кодтары, халықтық дүниетанымның нышаны ретінде маңызды рөл атқаратынын көрсетеді. «Бөрік», «шапан», «тымақ», «кимешек» сияқты лексемалар авторлық мәтінде екі жақты семантикаға ие болады: бір жағынан, олар нақтылы тұрмыстық заттарды білдіреді, екінші жағынан, олар құрмет, намыс, қорғаныш, рухани тұрақтылық, ұрпақтар сабақтастығы сияқты абстрактілі түсініктерді бейнелейтін символдарға айналады. Осылайша, киім детальдары шығарманың идей-көркемдік мазмұнын тереңдетуге, кейіпкерлердің психологиялық-әлеуметтік портретін толықтыруға және ұлттық мәдениеттің ерекшеліктерін көрсетуге қызмет етеді. Бұл зерттеу қазақ әдебиетіндегі детальдар поэтикасын, сонымен қатар тіл мен мәдениеттің өзара байланысын зерттеуді одан әрі жалғастыруға негіз бола алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Қанапина С.Ғ. Көркем мәтін тіліндегі сөз – символ қолданысы: Оқу құралы. – Қостанай: ТОО «Центрум» баспасы, 2010. – 124 б.
2. Жәнібеков Ө. Қазақ киімі: Альбом. – Алматы: Өнер баспасы, 1996. – 192 б.
3. Алмауытова Ә.Б. Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты: Филол. ғыл. кандидаты ғыл. дәрежесін алу үшін дайындалған дисс. автореф. – Алматы, 2004. – 29 б.
4. Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б.
5. Нұрмағанбетов Ә. Бес жүз бес сөз. – Алматы: Рауан, 1994. – 120 б.
6. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде): Монография. – Қостанай: ТОО «Центрум», 2010. – 180 б.
7. Исабеков Д. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Т. 1. – Алматы: Жазушы, 1993. – 496 б.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html