Аннотация

Бұл ғылыми мақала қазақ тілі әдебиетінің бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы рөлін зерттеуге арналған. Бастауыш сынып оқушыларының бойында ізгілік, адалдық, сыйластық, жауапкершілік секілді адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеуде қазақ классиктері шығармаларының әсерін талдау зерттеудің негізгі тақырыбы. Мақалада көтерілген мәселе оқу тәжірибесінде адамгершілік тәрбиесіне баса назар аудара отырып, әдебиетті оқыту әдістемесінің жеткіліксіз дамуымен байланысты.

Мақаланың мақсаты – әдеби шығармалардың балалардың бойында адамгершілік қасиеттерді дамытудағы тиімділігін анықтау және адамгершілікке барынша терең тәрбиелеуге ықпал ететін әдіс-тәсілдерді анықтау. Зерттеу нәтижесінде қазақ әдебиетін оқудың балалардың адамгершілік дамуына оң әсерін көрсететін деректер алынып, педагогикалық тәсілдерді оңтайландыру бойынша ұсыныстар ұсынылды.

Бұл зерттеудің жаңалығы қазақ әдебиетінің нақты шығармаларына және олардың адамгершілік тәрбиесіндегі рөліне баса мән беруінде, сондай-ақ бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру тұрғысында бұрын терең зерттелмеген заманауи педагогикалық әдіс-тәсілдерді талдауында.

Кіріспе

Балалардың бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі болып табылады, әсіресе өзгермелі қоғамда, дәстүрлі моральдық нормалар қайта қарауға және қайта бағалауға жатады. Бастауыш мектеп оқушылары тұлғаның белсенді қалыптасу сатысында, және осы кезеңде іргелі моральдық нұсқауларды белгілеу маңызды. Әдеби тәрбие, әсіресе, ана тілінде ізгілік, адалдық, жауапкершілік, үлкенді сыйлау секілді қасиеттерді дамытудың тиімді құралы. Дегенмен, әдебиеттің бастауыш сыныптағы балалардың адамгершілік дамуына қалай әсер ететіндігі туралы мәселе оқытудың оңтайлы әдістерін жасау үшін қосымша зерттеуді қажет етеді.

Әдебиеттің балаларды адамгершілікке тәрбиелеудегі рөлі туралы көптеген зерттеулер бар, атап айтқанда Л.С. Выготский, К.Д. Ушинский және т.б. секілді педагог-психологтар еңбектерінде тәрбиедегі адамгершілік аспектінің маңыздылығын атап көрсетеді. Көптеген еңбектерде көркем шығармаларды оқу балалардың эмпатиясын дамытып, адамгершілік сананың дамуына ықпал ететіні атап өтілген. Қазақ педагогтарының зерттеулері де оқушыларды отансүйгіштікке, адамгершілікке баулудағы ұлттық әдебиеттің рөліне қатысты. Әсіресе, Абай Құнанбаев пен Мұхтар Әуезов шығармалары жас ұрпақты тәрбиелеуде қуатты мәдени қор ретінде қарастырылады.

Бар зерттеулерге қарамастан, қазақ әдебиетінің бастауыш мектеп жасындағы балалардың адамгершілік қасиеттерін дамытуға ықпалының нақты аспектілеріне жеткіліксіз көңіл бөлінді. Бастауыш сыныптарда қол жеткізген оқыту әдістері мен нақты нәтижелерге тоқталмай, еңбектердің басым бөлігі не теориялық сипатта, не әдебиет арқылы адамгершілік тәрбиесінің жалпы аспектілеріне арналған. Сондай-ақ әртүрлі әдеби жанрларды (ертегілер, поэзия, әңгімелер) пайдаланудың адамгершілік дамуының әртүрлі аспектілеріне қалай әсер ететіні туралы аз қамтылған.

Зерттеу жұмысының мақсаты – бастауыш сыныптарда қазақ тілі әдебиеті пәнін оқытудың оқушылардың бойында адамгершілік қасиеттердің қалыптасуына қандай ықпал ететінін анықтау. Зерттеудің міндеттеріне әдебиетті оқытудың қолданыстағы әдістерін талдау, адамгершілікке тәрбиелеуде тиімді еңбектерді анықтау, сондай-ақ балаларда адамгершілік нұсқауларды қалыптастыруға әртүрлі педагогикалық тәсілдердің әсерін анықтау кіреді.

Зерттеудің маңызы зор, себебі нәтижелер бастауыш мектептерде тиімдірек оқыту мен оқу бағдарламаларын жасауға ықпал етуі мүмкін. Әдеби шығармалардың адамгершілік қасиеттердің дамуына қалай әсер ететінін түсіну мұғалімдерге балалармен жұмыс істеу әдістерін дәлірек таңдауға мүмкіндік береді, адамгершілік жағынан жетілген және жауапты жеке тұлғаны қалыптастыруға жағдай жасайды. Жаһандық өзгерістер мен мәдени сын-қатерлер жағдайында қазақ әдебиеті дәстүрлі құндылықтарды сақтап, жаңа ұрпаққа жеткізуде маңызды рөл атқара алады.

Әдістер мен материалдар

Бастауыш сыныпта қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарының балалардың бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруға әсерін зерттеу үшін сапалық және сандық әдістер қолданылды. Негізгі әдіс сабақ барысында оқушыларды педагогикалық бақылау, сондай-ақ балалардың мінез-құлқы мен адамгершілік дамуы туралы кері байланыс алу үшін мұғалімдер мен ата-аналардың сауалнамасы болды.

Зерттеудің негізгі әдістерінің бірі әдеби шығармалардың балалардың бойында сыйластық, жауапкершілік, достық, адалдық секілді қасиеттердің қалыптасуына әсер ететінін бағалаған бастауыш сынып мұғалімдеріне сауалнама жүргізу болды. Сауалнамада мұғалімдерге қазақстандық авторлардың қай шығармалары оқушылардың адамгершілік дамуына тиімді ықпал етеді, сонымен қатар қандай оқыту әдістері тиімді деген сұрақтарға жауап беру ұсынылды.

Екінші әдіс – әдебиетті оқу нәтижесінде балалардың мінез-құлқы мен дүниетанымындағы өзгерістерді анықтауға бағытталған оқушылардың ата-аналарына сауалнама жүргізу. Ата-аналарға арналған сұрақтар балалардың басқаларға, отбасылық міндеттерге және күнделікті өмірде кездесетін моральдық дилеммаларға деген көзқарасында байқалған өзгерістерге арналды.

Сандық талдау үшін біз педагогикалық диагностика негізінде адамгершілік қасиеттердің даму динамикасын зерттеуді таңдадық. Диагностика оқу жылы бойына жүйелі бағалауды қамтыды, бұл балалардың мінез-құлқындағы оң өзгерістерді, сондай-ақ олардың әдеби шығармалардағы адамгершілік құндылықтарды қаншалықты меңгергенін анықтауға мүмкіндік берді.

Зерттеуде пайдаланылған материалдарға бастауыш сыныптарға арналған қазақ тілі мен әдебиеті оқу бағдарламалары, сондай-ақ Абай, Жамбыл және басқа да көрнекті авторлардың әңгімелері секілді қазақ әдебиетінің классикалық шығармалары кіреді. Қазақ халқының үлкенді сыйлау, адалдық, еңбексүйгіштік, өзара көмек көрсету секілді негізгі адамгершілік және мәдени құндылықтарын көрсететін шығармаларға ерекше көңіл бөлінді.

Зерттеу 2-4 сыныптар негізіндегі екі қала мектебінде жүргізілді, барлығы 100-ге жуық оқушы.

Нәтижелер мен пікірталас

Бастауыш сыныпта қазақ тілі әдебиетін оқыту балалардың бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыруға зор ықпал ететінін зерттеу нәтижелері көрсетті. Мұғалімдер мен ата-аналардың сауалнамасы, сондай-ақ педагогикалық бақылаулар арқылы жиналған деректер әдеби шығармаларда моральдық дилеммаларға үнемі тап болатын оқушылардың мораль мен этика мәселелеріне неғұрлым жетілген және саналы көзқарастарын көрсете бастайтынын растайды.

Балалардың бойында үлкенді сыйлау (мұғалімдердің 87 %), жауапкершілік (76 %), адалдық (82 %), өзара көмек (71 %) секілді қасиеттердің қалыптасуына Абай әңгімелері мен қазақ халық ертегілері секілді шығармалар ерекше ықпал ететінін ұстаздар атап өтті. Себебі, қазақ әдебиеті шығармаларында отбасы, қоғамдық өмір, дәстүрлі құндылықтар тақырыптары жиі көтеріледі, бұл балалардың осы адамгершілік қағидаларының маңыздылығын тереңірек түсінуге көмектеседі.

Ата-аналарды сұрау да балалардың мінез-құлқындағы оң өзгерістерді анықтады. Ата-аналардың 65%-ы балаларының басқаларға құрметпен қарайтынын және отбасылық құндылықтарды құрметтейтінін атап өтті. Ата-аналардың 72%-ы балаларының қарым-қатынас дағдылары мен топта бірлесіп жұмыс істеу қабілетінің жақсарғанын байқады. Бір қызығы, ата-аналардың 68%-ы балаларында өз әрекеттері үшін жауапкершілік сезімі қалыптасқанын атап өтті.

Нәтижелерді сандық бағалау үшін адалдық, жауапкершілік, өзара көмек және сыйластық секілді қасиеттерді бағалаған адамгершілік даму шкаласы қолданылды. Төменде оқу жылы бойына осы қасиеттердің орташа өсу мәндерін көрсететін кесте берілген (педагогикалық диагностикалық деректер негізінде).

Кесте 1. Әдебиет сабақтарында балалардың адамгершілік қасиеттерінің даму динамикасы

Кесте 1 оқу жылы бойына барлық негізгі адамгершілік қасиеттердің тұрақты өсуін көрсетеді. Әсіресе, үлкендерге құрмет көрсетудің жақсарғаны байқалады, бұл мектеп бағдарламасы аясында оқытылатын шығармаларда орталық тақырыптардың бірі болып табылады. 

Диаграмма 1. Зерттеуге қатысушылардың пікірінше қазақ әдебиетін оқудың балалардың адамгершілік дамуына әсері

Зерттеу нәтижелері мектептегі оқу-тәрбие үрдісіне әдебиетті енгізу бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілік негіздерін қалыптастырудың тиімді құралы екенін растайды. Бұл ретте балалардың күнделікті өмірінде қолданылатын адамгершілік тағылымдарын айқын көрсететін қазақтың дәстүрлі туындыларының алатын орны ерекше.

Оқытудың интерактивті әдістерін (пікірталас, сахналау) қолданатын мұғалімдер балалардың бойында адамгершілік қасиеттердің айқын артқанын атап өткені көңілге қонымды. Бұл тек сабақ мазмұнының ғана емес, сонымен қатар оқушылардың адамгершілік мәселелерін талқылауға белсенді қатысуына ықпал ететін оқыту әдістерінің маңыздылығын көрсетеді.

Қорытынды

Бастауыш сыныпта қазақ әдебиетін оқыту – бала бойына адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу процесінің құрамдас бөлігі. Зерттеу қазақ халқының адамгершілік құндылықтары мен мәдени дәстүрлерін көрсететін шығармаларды оқу бағдарламасына енгізу сыйластық, адалдық, жауапкершілік және өзара көмек көрсету секілді маңызды қасиеттерді дамытуға ықпал ететінін көрсетті. Мұны мұғалімдер мен ата-аналар арасында жүргізілген сауалнама нәтижелері де, бүкіл оқу жылы бойында балалардың моральдық өсуінің оң динамикасын тіркеген педагогикалық диагностика деректері де растайды. Әсіресе, қазақ классиктерінің шығармаларында сіңген адамгершілік тағылымдарын балалардың қабылдап қана қоймай, олардың күнделікті өмірінде де көріне бастауы ерекше маңызды фактор болып табылады. Ата-аналар балаларының мінез-құлқының жақсарғанын, олардың ынтымақтастыққа дайындығын және олардың іс-әрекеттеріне жауапкершілікпен қарауын атап өтеді. Сонымен қатар, зерттеу балалардың адамгершілік құндылықтарды меңгеруінде оқыту әдістері басты рөл атқаратынын растады. Мәтінмен жұмыс істеудің интерактивті және белсенді түрлерін қолданатын мұғалімдер балалардың шығармалар туралы адамгершілік түсінігін дамытуда айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізеді. Бұл бастауыш мектепте әдебиетті оқытудың педагогикалық тәсілдерін одан әрі жетілдіру қажеттігін көрсетеді.

Олай болса, бастауыш мектепте қазақ тілі әдебиетін оқытуды балалардың одан әрі тұлғалық дамуына қажетті іргелі адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға ықпал ететін адамгершілік тәрбиесінің маңызды құралы ретінде қарастыруға болады. Алдағы уақытта бұл бағыттағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын жалғастырып, түрлі педагогикалық әдіс-тәсілдердің ықпалына баса назар аударып, жас ұрпақтың адамгершілік, мәдени қалыптасуына ықпал ететін әдеби репертуарды кеңейту қажет.

Әдебиеттер тізімі:

1. Кожагельдиева С.С. Бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде әдебиеттік оқу пәнінің маңызы / С. С. Кожагельдиева, Жанерке Бейсенбай. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2020. — № 49 (339). — С. 590-593. — URL: https://moluch.ru/archive/339/75997/ (дата обращения: 12.10.2024).

2. Жұмақаева Б.Д. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі: Оқулық – Жұмақаева Б.Д. Алматы, «Қыздар университеті» баспасы, 2015. – 242 бет.

3. Рысбаева А.К. Оқыту процесінде интеграция негізінде оқушылардың ізгілікті қарым-қатынасын қалыптастыруда дүниетану пәнінің мүмкіндіктері. //«Қазақстанның ғылымы мен өмірі» Халықаралық ғылыми журнал № 8/2, 2019, – 117-123 б.