Аннотация

Бұл мақала бастауыш сыныпқа дейінгі және бастауыш сынып жасындағы балалардың мектепке психологиялық дайындығын диагностикалауға арналған. Зерттеудің мақсаты – білім беру тәжірибесінде қолданылатын диагностикалық тапсырмаларды жүйелеу және олардың баланың танымдық, эмоционалды-еріктік даму деңгейін бағалаудағы тиімділігін талдау. Мақалада әдіс ретінде танымдық процестерді, қабылдау, есте сақтау, логикалық ойлау, дыбыстық талдау дағдыларын тексеруге бағытталған диагностикалық тапсырмалар үлгілерінің сипаттамасы ұсынылған. Бұл тапсырмалар оқушылардың сөздік қорын, графомоторлық дағдыларын, сандық түсініктерін және жұмыс жасау әрекеттерін бақылауға мүмкіндік береді. Нәтижелер бойынша педагогикалық диагностиканың екі негізгі мақсаты атап өтілген: оқушының меңгерген білім деңгейін анықтау және оның өзіндік дамуының жеке ерекшеліктерін, мектеп оқуына дайындық деңгейін анықтау. Қорытындыда мектепке дейінгі даярлық пен бастауыш білім берудің тиімділігін арттыру үшін жеке тәрбиелеу-оқыту жолдарын таңдауда диагностикалық нәтижелерді пайдаланудың маңызы көрсетілген.

Кіріспе

Мектепке дебют жасайтын баланың білім алу процесіне сәтті бейімделуі оның тек қана білім деңгейіне емес, сонымен қатар психологиялық дайындығының жетілгендігіне байланысты. Баланың басты әрекет түрі ойыннан саналы оқу әрекетіне өтуі оның танымдық, эмоционалды-еріктік саласында белгілі бір жетістіктерді талап етеді [1, б. 34]. Психологиялық дайындық деп баланың мектеп оқуының талаптарына сәйкес келетін психикалық қасиеттері мен дағдыларының жиынтығы түсініледі. Бұл дайындықтың құрамдас бөліктеріне танымдық (ойлау, есте сақтау, назар), мотивациялық (оқуға деген қызығушылық), коммуникативтік (мұғалім мен сыныптастарымен қарым-қатынас) және ерік-жігерлік (тапсырманы орындауға бағытталу, ерік) даму деңгейлері жатады.

Басқа жағынан, мұғалім үшін оқу жылының басында әрбір баланың жеке ерекшеліктерін, оның дайындық деңгейін тез және дәл анықтау өте маңызды. Бұл мұғалімге оқу процесін жекелендіруге, қиындықтарды дер кезінде анықтауға және алдын алуға, тиімді педагогикалық тәсілдерді таңдауға мүмкіндік береді [2, б. 78]. Дегенмен, мектепке дейінгі мекемелердің барлық балалары бір деңгейде дайындықпен келмейді. Осыған байланысты педагогикалық диагностика – яғни мектепке дайындықты анықтау мақсатында арнайы әзірленген тапсырмалар жиынтығын қолдану – заманауи білім беру процесінің ажырамас бөлігіне айналды. Бұл мақаланың мақсаты – бастауыш сынып жасындағы балалардың мектепке психологиялық дайындығын бағалауға арналған диагностикалық тапсырмаларды жүйелеу және олардың мазмұны мен бағалау принциптерін талдау.

Негізгі бөлім

Мектепке дайындықты диагностикалау әдістемесі әртүрлі психикалық процестер мен дағдыларды бағалайтын тапсырмалардың кешенін қамтуы тиіс. Төменде білім тәжірибесінде жиі қолданылатын диагностикалық тапсырмалардың негізгі түрлері мен олардың мақсаттары сипатталған.

1. Танымдық процестерді тексеруге арналған тапсырмалар. Бұл топқа қабылдау, назар, есте сақтау, ойлау сияқты процестерді бағалайтын тапсырмалар жатады.

1. Дыбыстық талдау және сөздік қорды бағалау: «Дауысты/дауыссыз дыбыстарды көрсет» сияқты тапсырмалар баланың фонематикалық естуін, дыбыстарды бөліп білуін тексереді. «Бір/екі буынды сөзді тап» тапсырмасы сөздерді буындарға бөлу дағдысын, ал «Дауысты/дауыссыз дыбыстан басталатын сөзді тап» тапсырмасы дыбыстық құрылымды талдау қабілетін анықтайды. Сонымен қатар, «Адасқан әріптер» (мысалы, «ышқнат» – «тышқан») ойыны зейінді, логикалық ойлауды және сөздік қорды белсендіруді талап етеді [3, б. 112].
2. Кеңістіктік сезім мен графомоторлық дағдылар: «Сөздерді жаз» (мысалы, «Балапан», «Астана») тапсырмасы әріптерді дұрыс жазу, қолдың жіңішке моторикасының дамуы, кескіндерді еліктеу қабілетін көрсетеді. Бұл мектепке дейінгі дайындықтың маңызды көрсеткіші болып табылады.

2. Математикалық түсініктерді және логикалық ойлауды тексеруге арналған тапсырмалар. Бұл баланың негізгі математикалық ұғымдарды (сан, шама, пішін) меңгеру деңгейін бағалайды.

1. Амалдарды орындау: «Қосу/азайту таңбаларын қой» (2 ... 3 = 5) сияқты тапсырмалар сандардың құрамын білуді, қарапайым есептеулерді орындау дағдысын тексереді.
2. Сандар қатарын жалғастыру: «Көрші сандарды жаз» (5, 6, 7, *, *) тапсырмасы натурал сандар қатарын білуді, реттілік принципін түсінуді және логикалық жалғастыру қабілетін бағалайды. Бұл абстрактылы ойлау дамуының дарежесін көрсетеді.

3. Жұмыс әрекетінің ережелерін ұстауға байланысты тапсырмалар. Мектепке дайындықтың маңызды аспектісі – баланың тапсырманы тыңдап түсінуі, нұсқаулыққа сәйкес әрекет етуі, жұмысты белгіленген уақыт ішінде аяқтауға тырысуы. Диагностика жүргізу процесінің өзі баланың назарын ұстау қабілетін, жұмыс ырғағын, қиындықтарды жеңу үшін күш салуға дайындығын (ерік-жігерлік сала) бақылауға мүмкіндік береді. Мысалы, тапсырмалар тізбегін орындау баланың ауыспалы назары мен жұмыс өнімділігін көрсетеді.

4. Бағалау жүйесі және нәтижелерді түсіндіру. Ұсынылған диагностикалық тапсырмалар жиынтығы әр тапсырма үшін белгіленген ұпайлар жүйесімен (мысалы, 3 – өте жақсы, 2 – орташа, 1 – нашар, 0 – орындалмаған) және жалпы бағаны қорытындылау шкаласымен толықтырылады. Жалпы жинақталған ұпай саны бойынша дайындық деңгейінің тобы анықталады: «өте жақсы» (27-24), «жақсы» (23-20), «орташа» (19-16), «өте төмен» (15-13). Бұл мұғалімге нақты сандық көрсеткіштерге сүйене отырып, балалардың арасындағы дайындық деңгейінің айырмашылығын көруге, топтамалық және жеке түрде жұмыс жоспарлауға мүмкіндік береді.

Диагностиканың мақсаты тек қана «жақсы» немесе «нашар» деп баға беру емес, әрбір баланың күшті және әлсіз жақтарын анықтау болып табылады. Мысалы, бір бала математикалық тапсырмаларды оңай орындаса да, дыбыстық талдауда қиындықтарға тап болуы мүмкін, ал екіншісі керісінше. Мұндай ақпарат мұғалімге оқытуды жекелендіру үшін қажетті педагогикалық тәсілдерді таңдауға көмектеседі [4, б. 56].

Қорытынды

Бастауыш сынып жасындағы балалардың мектепке дайындығын диагностикалау – бұл күрделі және көп қырлы процесс. Ол тек формальды білім деңгейін тексеруден асады және баланың танымдық, эмоционалды-еріктік, коммуникативтік салаларындағы жетістіктерін бағалауді қамтуы тиіс. Ұсынылған диагностикалық тапсырмалар жиынтығы (дыбыстық талдау, сөздік қор, графомоторлық дағдылар, математикалық түсініктер, логикалық ойлау, жұмыс әрекеті) мұғалімге баланың психологиялық дамуының жан-жақты көрінісін алуға мүмкіндік береді.

Диагностикалық нәтижелердің негізгі құндылығы – олардың практикалық бағыттылығында жатыр. Алынған мәліметтер мектепке дейінгі даярлық тобындағы жұмысты реттеуге, бастауыш сыныптарда оқу процесін жеке бағдарламалауға, дамудағы әлсіздіктерді дер кезінде анықтап, түзету-дамыту жұмысын ұйымдастыруға негіз бола алады. Сонымен қатар, диагностика ата-аналарға баласының нақты дайындық деңгейі туралы объективті кері байланыс береді және олардың оқу-тәрбие үдерісіне тиімді қатысуына ықпал етеді. Осылайша, дұрыс ұйымдастырылған психологиялық-педагогикалық диагностика баланың мектептегі оқу табысы мен жан-жақты дамуының сәттілігі үшін маңызды алғышарт болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Венгер Л.А., Мухина В.С. Психология. – М.: Просвещение, 2018. – 336 с.
2. Кравцова Е.Е. Психологические проблемы готовности детей к обучению в школе. – М.: Педагогика, 2019. – 152 с.
3. Гуткина Н.И. Психологическая готовность к школе. – 5-е изд. – СПб.: Питер, 2020. – 208 с.
4. Ульенкова У.В., Лебедева О.В. Организация и содержание специальной психологической помощи детям с проблемами в развитии. – М.: Академия, 2017. – 176 с.
5. Blair, C. School readiness: Integrating cognition and emotion in a neurobiological conceptualization of children's functioning at school entry // American Psychologist. – 2002. – Vol. 57, № 2. – P. 111–127.
6. Ladd, G.W., Herald-Brown, S.L., Reiser, M. Does chronic classroom peer rejection predict the development of children's classroom participation during the grade school years? // Child Development. – 2008. – Vol. 79, № 4. – P. 1001–1015.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html