Аннотация. Бұл мақала мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуындағы халық ауыз әдебиетінің маңызды ролін зерттеуге арналған. Мақсаты – ертегі, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел және ұлттық ойындар сияқты ауыз әдебиеті түрлерінің балалардың сөздік қорын, тілдік дағдыларын, логикалық және шығармашылық ойлауын дамытудағы дидактикалық әлеуетін талдау. Зерттеуде әдебиеттерге салыстырмалы-талдау, педагогикалық тәжірибені жалпылау және бақылау әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, ауыз әдебиетіне негізделген тәсілдер баланың сөйлеу мәдениеті мен коммуникативтік құзыреттілігін арттырады, сонымен қатар мәдени сенім мен ұлттық сананы қалыптастыруға ықпал етеді. Қорытындыда мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесінде халықтық педагогиканың бай мұрасын жүйелі түрде пайдаланудың педагогикалық тиімділігі атап өтіледі.

Аннотация. Данная статья посвящена исследованию важной роли фольклора в языковом развитии детей дошкольного возраста. Цель работы – проанализировать дидактический потенциал таких видов устного народного творчества, как сказки, загадки, скороговорки, пословицы и национальные игры, в развитии словарного запаса, речевых навыков, логического и творческого мышления детей. В исследовании использованы методы сравнительно-аналитического обзора литературы, обобщения педагогического опыта и наблюдения. Результаты показывают, что подходы, основанные на фольклоре, повышают культуру речи и коммуникативную компетентность ребенка, а также способствуют формированию культурной идентичности и национального самосознания. В заключении подчеркивается педагогическая эффективность систематического использования богатого наследия народной педагогики в системе дошкольного воспитания и обучения.

Кіріспе. Тіл – бұл адамның рухани және мәдени дамуының негізі, ол тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар ойлау процесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Мектепке дейінгі жас – тілдік қабілеттердің ең қарқынды қалыптасатын кезеңі, сол себепті осы кезеңде тілге деген көзқарас пен оны дамытудың тиімді әдістерін таңдау аса маңызды. Қазіргі заманда балалардың сөйлеу дамуының проблемалары жиі кездеседі, бұл көбінесе баламен сөйлесу мәдениетінің төмендеуімен, сөздік қордың нашарлауымен байланысты. Дәстүрлі педагогикалық құндылықтардың, атап айтқанда халық ауыз әдебиетінің рөлін төмендету осыған себепші болуы мүмкін. Халық ауыз әдебиеті – халықтың даналығы мен педагогикалық тәжірибесінің мыңжылдық конденсациясы, ол тілдік дағдыларды дамыту үшін табиғи және жоғары тиімді құрал болып табылады. Осыған байланысты мектепке дейінгі жастағы балалардың тілін дамыту үшін халық ауыз әдебиетінің мүмкіндіктерін жан-жақты зерттеу өзектілігін жойған жоқ. Зерттеудің теориялық маңыздылығы педагогикалық әдістемелерді толықтыруда, ал практикалық маңыздылығы – балабақша тәрбиешілеріне тіл дамыту саласында дәстүрлі құралдарды пайдаланудың нақты тәсілдерін ұсынуда жатыр. Мақаланың мақсаты – қазақ халық ауыз әдебиетінің негізгі түрлерінің дидактикалық әлеуетін талдау және оларды мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуына тиімді интеграциялау жолдарын ұсыну.

Негізгі бөлім. Бала тілінің дамуы сөздік қордың молуы, сөйлеу грамматикасының қалыптасуы, дыбыстық мәдениеттің дамуы және коммуникативтік дағдылардың қалыптасуы сияқты бірнеше аспектілерден тұрады. Халық ауыз әдебиеті осы барлық аспектілерге бір мезгілде әсер ете алады. А.В. Запорожец пен Ф.А. Сохин сияқты кеңестік психологтардың зерттеулері балалардың тілдік дамуындағы ойын мен өнер туындыларының, соның ішінде ертегілердің маңызды рөлін растайды [1, б. 56].

Халық ауыз әдебиетінің тілдік дамуға әсері оның негізгі түрлері арқылы жүзеге асады. Ертегілер – бала тілін дамытудың іргетасы. Олар кең сөздік қормен, қайталанатын сюжеттік құрылымдармен, бай суреттілікпен сипатталады, бұл баланың есте сақтауы мен тілдік материалды игеруін жеңілдетеді. Ертегілер балаларды қиялдауға, сюжетті тізбектеп айтуға, кейіпкерлерді сипаттауға үйретеді, бұл байланысты сөйлеу дағдыларын қалыптастырады. «Қарт пен қарға», «Алдар Көсе» сияқты қазақ халық ертегілері арқылы балалар тілдің ритмикасын, ұйқастық құрылымдарды игеріп, қайталанбалы сөз тіркестерін есте сақтайды [2, б. 34]. Тәрбиелік тұрғыдан ертегілер жақсы мен жаман арасындағы айырмашылықты түсінуге көмектеседі, төзімділік пен адалдық сияқты құндылықтарды тәрбиелейді.

Жұмбақтар балалардың логикалық және ассоциативті ойлауын дамыту үшін қуатты құрал болып табылады. Жұмбақтарды шешу процесі баланы белгілі бір нысанның негізгі белгілерін таңдап алуға, оларды басқа нысандармен салыстыруға, ұқсастық пен айырмашылықтарды табуға мәжбүр етеді. Бұл әрекет сөздердің мағыналық аясын, яғни семантикасын тереңірек түсінуге ықпал етеді. Мысалы, «Қызыл отты, қара отты, бір-бірінен айырып отты» (көз) сияқты жұмбақтар баланың бақылау қабілетін және сөздердің көпмағыналылығын түсінуін дамытады [3].

Жаңылтпаштар тілдік дамудың ерекше түрі болып табылады, олар дыбыстық мәдениетті дамытуға бағытталған. Қиын дыбыстық комбинацияларды қайталау артикуляция аппаратын жаттықтырып, дыбыстарды таза және дұрыс айтуға үйретеді. Бұл дағды кейіннен оқуды үйрену үшін негіз болады. Сонымен қатар, жаңылтпаштар естіп қабылдау мен дыбыстарды ажырату дағдыларын дамытады, бұл фонематикалық естуді қалыптастыру үшін маңызды.

Мақал-мәтелдер тілдің даналық қоры болып табылады. Олар жинақылығы, ұйқастығы және терең философиялық мазмұнымен ерекшеленеді. Мақалдарды меңгеру баланың сөйлеу мәдениетін көтереді, олардың сөздік қорын байытады және метафораларды, бейнелі тілді түсінуге үйретеді. «Ағаш жапырақсыз, адам мінезсіз», «Білімді мыңды жығар, білімсіз бірді жығар» сияқты мақалдар арқылы бала тілдік үлгілерді есте сақтайды және оларды өз сөйлеуінде қолдануға үйренеді.

Ұлттық ойындар тілдік дамудың жинақы және тиімді формасы болып табылады. «Айгөлек», «Бәтеңке», «Ақ сүйек» сияқты ойындардың ритмдік әндері, санамақтары, белгілі бір сөздері бар. Ойын барысында балалар бұл сөздер мен ырғақты қайталай отырып, тілді дамытады. Сонымен қатар, ойындар топтық қарым-қатынасты, өзара әрекеттесуді, ережелерді сақтауды талап етеді, бұл коммуникативтік дағдыларды қалыптастырады [4]. Ойын процесі балаларды нақты жағдаятта тілді пайдалануға, жауап беруге, сұрақ қоюға мәжбүр етеді, бұл тілдің функционалдық қолданылуын қамтамасыз етеді.

Халық ауыз әдебиетін тіл дамытуға интеграциялау кезінде жасына сай таңдау принципі өте маңызды. Ерте жаста (2-3 жаста) қарапайым жаңылтпаштар мен қысқа әндер мен рифмалар басым болуы керек. Орта жас топта (4-5 жаста) жұмбақтар мен қысқа ертегілер енгізіледі. Алғашқы мектеп жасындағы балаларға (5-7 жаста) күрделі ертегілер, мақал-мәтелдер және ережелері күрделі ойындар ұсынылады. Осылайша жүйелі тәсіл баланың танымдық және тілдік мүмкіндіктеріне сәйкес келеді.

Халық ауыз әдебиетін пайдалану тек тілдік дағдыларды дамытумен шектелмейді. Ол сондай-ақ мәдени және ұлттық сенімді қалыптастыруға, балаға өз тарихы мен дәстүрлерімен танысуға мүмкіндік береді. Бұл қазіргі жаһандану жағдайындағы тілдің бәсекеге қабілеттілігін сақтау үшін өте маңызды. Тілдерді дамытуға арналған халықаралық тәжірибелер де фольклордың рөлін растайды. Мысалы, Монтессори педагогикасында және басқа да жеке бағытталған әдістемелерде табиғи материалдар мен халықтық ойындар кеңінен қолданылады [5].

Қорытынды. Осылайша, халық ауыз әдебиеті мектепке дейінгі балалардың тілдік дамуының күрделі және тиімді құралы болып табылады. Оның негізгі түрлері – ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, мақал-мәтелдер және ұлттық ойындар – тілдің барлық құрамдас бөліктеріне (сөздік қор, грамматика, дыбыс мәдениеті, коммуникация) жүйелі әсер етеді. Ертегілер қиял мен байланысты сөйлеуді дамытады, жұмбақтар логикалық ойлауды, жаңылтпаштар дыбыстық мәдениетті, мақал-мәтелдер сөйлеу мәдениеті мен сөздік қорды, ал ұлттық ойындар коммуникативтік дағдыларды қалыптастырады. Бұл тәсілдерді жүйелі түрде және баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес қолдану оның тілдік және жалпы дамуына терең оң әсер етеді. Сонымен қатар, ауыз әдебиеті мәдени-тарихи тәжірибені танымалдау құралы ретінде ұлттық сананы қалыптастыруға ықпал етеді. Педагогикалық тәжірибеге бұл құралдарды кеңінен енгізу ұлттық тілдік саясаттың басым бағыттарының бірі болуы керек. Болашақта бұл бағыттағы зерттеулерді цифрлық технологиялармен байланыстыру, фольклорға негізделген интерактивті оқу құралдарын әзірлеу қажет. Сонымен, халық ауыз әдебиетін пайдалану тек тілдік дамуды ғана емес, сонымен қатар жан-жақты дамыған, өз мәдениеті мен тілін білетін және құрметтейтін тұлғаны қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Запорожец А.В. Психология восприятия сказки ребенком-дошкольником // Избранные психологические труды: В 2-х т. Т. 1. – М.: Педагогика, 1986. – 320 с.
2. Қазақ халық ертегілері / Жинаған және алғы сөзін жазған М. Қаратаев. – Алматы: Жазушы, 1989. – 480 б.
3. Сарыбаев Ш. Қазақ халық поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1992. – 256 б.
4. Құрманбаева С.С. Балалар ойындарының педагогикалық мәні // «Ұлт тағылымы» журналы. – 2015. – № 3. – Б. 45-49.
5. Montessori M. The Absorbent Mind. – New York: Henry Holt and Company, 1995. – 304 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html