Аннотация. Бұл мақалада ұлттық мәдениет пен рухани құндылықтарды зерттеуімен танымал қазақ жазушысы, ғалымы Ақселеу Сейдімбектің шығармашылық мұрасындағы ұлттық құндылықтардың көркемдік трансформациясы қарастырылады. Мақаланың мақсаты – автордың прозалық және ғылыми еңбектері арқылы ұлттық идеяның қалай өзгеріп, дамығанын, әдеби бейнелер мен сюжеттерге қалай сіңгенін талдау. Зерттеуде талдау, салыстыру, жалпылау әдістері қолданылған. Нәтижесінде Ақселеу Сейдімбек шығармашылығының қазақ мәдениетінің дәстүрлі түп-тамырларын сақтап, оларды заманауи әдебиет пен ғылым контекстінде өзекті етіп қайта елестетудегі рөлі анықталды. [1], [2], [3]

Аннотация. В данной статье рассматривается художественная трансформация национальных ценностей в творческом наследии казахского писателя и ученого Акселеу Сейдимбекова, известного своими исследованиями национальной культуры и духовных ценностей. Цель статьи – проанализировать, как национальная идея видоизменялась и развивалась через прозаические и научные труды автора, как она воплощалась в литературных образах и сюжетах. В исследовании использованы методы анализа, сравнения, обобщения. В результате определена роль творчества Акселеу Сейдимбекова в сохранении традиционных корней казахской культуры и их актуальном переосмыслении в контексте современной литературы и науки. [1], [2], [3]

Abstract. This article examines the artistic transformation of national values in the creative heritage of the Kazakh writer and scholar Akseleu Seidimbekov, renowned for his research on national culture and spiritual values. The aim of the article is to analyze how the national idea evolved and developed through the author's prose and scientific works, and how it was embodied in literary images and plots. The research employs methods of analysis, comparison, and generalization. As a result, the role of Akseleu Seidimbekov's oeuvre in preserving the traditional roots of Kazakh culture and their relevant reimagining within the context of modern literature and science is determined. [1], [2], [3]

Кіріспе

Қазақ әдебиеті мен ғылымының даму жолында Ақселеу Сейдімбек (Сейдімбеков) сияқты көпқырлы тұлғалардың орны ерекше. Ол тек бір салаға қана емес, ауыз әдебиетіне, тарихқа, этнографияға, музыкатануға, сондай-ақ көркем прозаға терең үлес қосты. Оның шығармашылығының өзегінде әрқашан «Отан», «ұлттық болмыс», «тарихи сана», «мәдени сабақтастық» сияқты ұлттық құндылықтар тұрды. Бірақ бұл құндылықтар оның шығармаларында статикалық, өзгермейтін шаблон ретінде емес, күрделі тарихи контекстте, адамның ішкі әлемімен үйлесімдес, өзгеріп-трансформацияланатын тірі феномен ретінде көрінеді. Осы трансформацияның табиғатын, оның көркемдік және ғылыми өрнектерін зерттеу – қазіргі қазақ мәдениетінің өзін-өзі тану процесін тереңірек түсіну үшін өзекті ғылыми міндет болып табылады.

Негізгі бөлім

Ақселеу Сейдімбек шығармашылығының ерекшелігі – ғылыми талдау мен көркем шығармашылықтың ортақ идеялық-эстетикалық өрісте үйлесімді болуы. Оның ғылыми еңбектері, әсіресе, «Қазақтың күй өнері» (2002) және «Қазақтың ауызша тарихы» сияқты еңбектері, ұлттық мәдениеттің терең қабаттарын қазбаған, оларды жүйелі түрде зерттеген. Мысалы, күй өнерін зерттеуде ол оны тек музыкалық құбылыс ретінде емес, халықтың тарихи жадының, философиясының, этикасының көрінісі ретінде қарастырды [2, б. 267]. Бұл ғылыми көзқарас оның көркем шығармаларына да тән: әңгімелеріндегі персонаждардың әрекеттері мен ой-пікірлері осы мәдени құндылықтардың жеке тұлғадағы шағылысы ретінде ашылады.

Жазушының прозалық шығармаларында, мысалы, «Ақ қыз» (1991), «Атамекен», «Ақиық», «Рамазан мерген» сияқты әңгімелерінде, ұлттық құндылықтардың трансформациясы бірнеше деңгейде жүзеге асады. Біріншіден, бұл тарихи уақыт контекстіндегі трансформация. «Атамекен» хикаясындағы Айтуған қарияның бейнесі арқылы жаңа құрылыс пен дәстүрлі өмір салтының қақтығысы, соның ішінде атамекенге деген сезімнің мәні қалай сақталып, қайта құрылатыны суреттеледі. Қария бастапқыда көшуді қабылдамай, ата-бабалар қонысын қорғаса да, соңында жаңа өмірдің қажеттілігін түсініп, өз көңілімен келісімге келеді. Бұл процесс дәстүрдің қатаң сақталуы емес, оның жаңа шарттардағы мағыналы жалғасы ретінде көрсетіледі.

Екіншіден, табиғат пен адам, аңдар әлемінің қатынасы арқылығы трансформация. «Ақиық» әңгімесінде бүркітпен аңшы Сыздықтың қарым-қатынасы жан иесінің тек күшпен емес, мейірім мен сыйластықпен, терең түсініспен басқаруы ретінде бейнеленген. Бүркіт тек құрал емес, серік, тіпті «дос». Құсты бауырына беру сәті аса эмоционалды суреттеледі, бұл аңшылықтың дәстүрлі көзқарасынан шығып, экологиялық этика мен рухани байланыс деңгейіне көтерілуін білдіреді [4, б. 158]. Сол сияқты «Рамазан мергенде» қасқырлардың әрекеттері арқылы табиғаттағы ақыл-ой мен өзара көмек туралы идеялар қозғалады, ал «Зерде» әңгімесінде түлкінің айлакерлігі адамның зерделігімен параллель қойылады. Бұл барлық жаңа құндылықтарды енгізу емес, көшпелі өмір салтының терең философиясында бар қасиеттерді заманауи оқырман үшін ашып көрсету, яғни олардың мағыналық трансформациясы.

Үшіншіден, әйел бейнесі арқылығы трансформация. Ақселеу Сейдімбек шығармаларында әйел тек отбасындағы рөлімен ғана емес, ұлттық болмысты сақтаушы, тәрбиелеуші, мәдениет тасымалдаушы ретінде көрінеді. Бұл көзқарас дәстүрлі қазақ қоғамындағы әйелдің орнын тереңірек қайта қарауға мүмкіндік береді. Осы тұрғыда жазушының идеялары шетелдік зерттеулерде, мысалы, отбасы тарихы мен әйелдер экономикасын зерттейтін ғалымдардың жұмыстарымен да қиылысады, бұл ұлттық тәжірибені әмбебап адамзаттық контексте қарау мүмкіндігін ашады [5, б. 100].

Ақселеу Сейдімбек шығармаларында ұлттық құндылықтардың көркемдік трансформациясының негізгі нәтижесі – олардың өзектілігін сақтау. Ол фольклорлық материалдарды, тарихи деректерді, күй аңыздарын зерттеу арқылы қазақтың рухани дүниесінің толық көрінісін қалпына келтіруді көздеді. Осы негізде оның көркем прозасы туындады, онда бұл мәдени кодтар тірі адамдардың тағдырында, олардың күнделікті таңдаулары мен күресінде көрініс тапты. Сондықтан оның шығармаларындағы ұлттық құндылықтар музейлік экспонаттар емес, өмір сүріп, дамып, жаңа заман талаптарына бейімделетін тірі организм секілді.

Ақселеу Сейдімбектің ғылыми әдісі мен көркемдік тәсілінің өзара байланысы оның шығармашылық философиясын ашады. Ол әдебиеттанушы ретінде тексті тарихи-мәдени контексттен тыс қарастырмайды, оның пайда болу және таралу тарихын, аңыздық негізін, халық санасындағы орнын талдауға ерекше көңіл бөледі. Мысалы, «Қазақтың күй өнері» еңбегінде ол домбыра күйлерін музыкалық құрылым ретінде ғана емес, халықтың тарихи жадының коды, рухани дәулеті ретінде қарастырады [2, б. 270]. Бұл ғылыми көзқарас тікелей оның прозасына әсер етеді: «Ақиық» немесе «Рамазан мерген» сияқты әңгімелерінде аң аулау салты жайлы сипаттамалар жай ғана этнографиялық деталь емес, ол арқылы адамның табиғатпен, рухтармен және тарихпен байланысының этикасы ашылады. Осылайша, оның ғылыми ізденістері мен көркем шығармалары ұлттық дүниетанымның біртұтас бейнесін құруға қызмет етеді, онда әрбір дәстүр, әрбір әңгіме терең тамырларға ие және заманауи адамның рухани ізденісіне жауап бере алады.

Қорытынды

Ақселеу Сейдімбектің ғылыми және көркем шығармашылығы арқылы ұлттық құндылықтардың көркемдік трансформациясы – бұл дәстүрді қатаң қайталау емес, оның ішкі мазмұнын терең түсініп, жаңа тарихи жағдайларда оны мағыналы түрде жалғастыру процесі. Жазушы өзінің еңбектерінде ұлттық болмыстың негізгі тіректері – тарихи сана, табиғатпен үйлесім, отбасылық құндылықтар, өнер мен дәстүр – осы заманғы оқырман үшін түсінікті және қажетті тұрғыда қалай қайта елестетуге болатынын көрсетті. Оның әңгімелеріндегі кейіпкерлер арқылы атамекенге деген махаббат, табиғат пен жануарлар әлеміне деген құрмет, анаға деген сый дәстүрлі құндылық ретінде ғана емес, жеке тұлғаның моральдық таңдауы мен ішкі өсуінің қайнар көзі ретінде көрінеді. Осылайша, Ақселеу Сейдімбектің мұрасы ұлттық мәдениетті сақтау мен дамытудың динамикалық үлгісін ұсынады, онда өткен мен бүгінді, дәстүр мен инновация үйлесімді бірлік құрайды.

Әдебиеттер тізімі

1. Сейдімбек А. Алпамыс батыр. Эпостың ізімен. – Алматы: Жалын, 1979. – 96 б.
2. Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Монография. – Астана: Күлтегін, 2002. – 267-279 б.
3. Сейдімбек А. Ақ қыз. Повестер мен әңгімелер. – Алматы: Атамұра, 2002. – 158-288 б.
4. Ысмағұлов Ж. Текті мұраның тегі // Қазақ әдебиеті. – 1999. – 18 маусым.
5. Smith G., Bennett R., Lishaut K. & Montebruno P. Home Economics and Entrepreneurship in England and Wales, 1851–1911 // History of the Family. – 2020. – Vol. 26, No. 1. – P. 100-122. https://doi.org/10.1080/1081602X.2020.1796750
6. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962. – 428 б.
7. Джумагалиева А. «Күй тартыс» өнеріндегі қол қимылдарының көркемдігі мен көрнекілігі // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. – 2016. – No1 (159). – Б. 348-353.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html