Аннотация. Бұл мақала бастауыш сынып оқушыларының «Әліппемен қоштасу» салтанаты сияқты мәдени-педагогикалық іс-шаралардың тәрбиелік мәні мен әдістемелік негіздерін зерттейді. Мақаланың мақсаты – бұл рәсімнің оқушының когнитивтік, эмоционалдық және әлеуметтік дамуына әсерін, сондай-ақ оның білім алуға деген мотивациясы мен ұлттық сана-сезімін қалыптастырудағы рөлін анықтау. Зерттеу әдісі ретінде педагогикалық тәжірибені талдау, әдістемелік әдебиеттерді салыстыру және іс-шаралар мазмұнын жүйелеу қолданылды. Нәтижелер рәсімнің оқу-тәрбие үдерісінің тиімді тетігі екенін көрсетеді, ол балалардың мектеп өміріне деген психологиялық дайындығын нығайтады және олардың рухани-этикалық қасиеттерін дамытады. Қорытындыда осындай іс-шараларды жүйелі түрде ұйымдастыру қажеттілігі атап өтілген.

Кіріспе. Заманауи білім беру жүйесі тек жеке тұлғаның интеллектуалдық дамуына ғана емес, сонымен бірге оның рухани-адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуына да баса назар аударады. Осы контексте бастауыш сынып оқушыларының білім алу барысындағы маңызды кезеңдерін белгілейтін мәдени-педагогикалық рәсімдердің рөлі өте жоғары. Бұл рәсімдер оқушылардың жеке өсуі мен әлеуметтенуіндегі шешуші сәттерді ресми түрде бекітіп, оларға эмоционалдық маңыз береді. «Әліппемен қоштасу» салтанаты мектептегі алғашқы маңызды табысты – оқуға деген алғашқы қадамын сәтті аяқтағанын – белгілейтін мұндай рәсімдердің үлгісі болып табылады. Бұл оқушының оқу-танымдық қызметінің жаңа кезеңіне көшудің рәсімдік нышаны ретінде қарастырылуы мүмкін. Тақырыптың өзектілігі оқыту мен тәрбиені біріктіретін интегративті тәсілдерді іздеу қажеттілігімен байланысты. Бұл рәсім оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыру, олардың жетістіктерін мойындау және ұжымдастық сезімін нығайту арқылы педагогикалық үдерістің тиімділігін арттырады. Сонымен қатар, ол ұлттық мәдениет пен дәстүрлерді сақтауға ықпал етеді, себебі оқулық пен әріптерге деген құрмет ұлттың рухани құндылықтарына деген сүйіспеншілікті тәрбиелейді. Осы рәсімнің теориялық маңыздылығы оның психологиялық (кезеңдік даму теориясы), педагогикалық (ойын теориясы) және мәдени-антропологиялық (рәсімдердің қызметі) тұрғыдан талдануында, ал практикалық маңыздылығы – оның бастауыш сынып мұғалімдері үшін әдістемелік құрал ретінде қолданылуында жатыр.

Негізгі бөлім

«Әліппемен қоштасу» рәсімінің педагогикалық құрылымы мен мазмұны. «Әліппемен қоштасу» рәсімі күрделі педагогикалық жоба ретінде қарастырылуы керек, оның мазмұны мен құрылымы бірқатар білім беру, тәрбиелеу және дамытушылық мақсаттарға бағытталған. Әдетте, бұл рәсім төмендегідей негізгі блоктардан тұрады: 1) құрметті қонақтар мен оқушыларды амандастыру, салтанатты бастау; 2) оқушылардың «Әліппені» меңгеру жолындағы жетістіктерін көрсететін шығармашылық нөмірлер (өлең, ән, би, кішкентай спектакль); 3) «Әліппе» кейіпкерімен немесе ата-аналармен, мұғалімдермен әңгімелесу, құттықтау сөздер; 4) рәсімдік бөлік – сыйлықтарды тапсыру, дипломдар беру; 5) қорытынды, «болашаққа ұшу» метафорасы [1, б. 24-25]. Рәсімнің көптеген нұсқаларында оқу процесі саяхат метафорасымен бейнеленеді, мұнда оқушылар «Әліппе» аэропортынан ұшып, жаңа білім кеңістігіне жол тартады. Бұл метафора баланың танымдық қызығушылығын оятып, оқуды қызықты саяхат ретінде қабылдауға үйретеді. Мазмұндық жағынан бұл іс-шара оқушылардың тек грамотаны меңгергенін ғана емес, сонымен бірге түрлі пәндер (музыка, математика, дене шынықтыру, дүниетану) бойынша алған алғашқы білімдерін де көрсетуге мүмкіндік береді. Жалпы, рәсім оқушылардың жеке және ұжымдық шығармашылық әлеуетін ашуға, олардың сөйлеу мәдениетін, сценадағы өзін-өзі ұстау дағдыларын дамытуға бағытталған. Осыған қоса, рәсім фольклорлық элементтерді (мақал-мәтелдер, ертегілер) кеңінен пайдаланады, бұл ұлттық мәдени мұрамен таныстырудың табиғи әдісі болып табылады [2, б. 56].

Рәсімнің психологиялық-педагогикалық мәні және оқушы дамуына әсері. Рәсімнің психологиялық тиімділігі оның балалардың дамуының негізгі қажеттіліктеріне сәйкес келуінде жатыр. Ол бірінші сынып оқушыларының даму ерекшеліктерін ескере отырып, бірнеше маңызды функцияларды орындайды. Біріншіден, ол мотивациялық функцияны орындайды. «Әліппемен қоштасу» рәсімдік түрде оқуға деген алғашқы кезеңді аяқтауды бекіте отырып, баланың табысы мен күш-жігерін мойындайды, бұл оның одан әрі білім алуға деген ынтасы мен өзін-өзі сенімділігін арттырады [3, б. 78]. Екіншіден, бұл эмоционалдық функция. Рәсімдік іс-шара оқушыға оң эмоциялардың моларын береді, бұл білім алу үдерісімен жағымды ассоциациялардың қалыптасуына ықпал етеді. Үшіншіден, әлеуметтік-коммуникативті функция. Жаңа рөлдерде (стюардесса, кейіпкер) өнер көрсету оқушылардың өзара әрекеттесу дағдыларын жетілдіреді, ұжымдастық сезімін нығайтады. Олар ұжымның мүшесі ретінде өз міндеттерін орындауды үйренеді. Соңғысы, рәсім өзін-өзі тану мен өзін-өзі бағалау функциясын атқарады. Рәсім барысында оқушы өзінің алған білімі мен дағдыларын көрсете отырып, оларды мұғалімдер мен ата-аналардың мақтауы арқылы растайды, бұл оның өзін-өзі құрметтеу сезімі мен академикалық өзін-өзі ұстауын қалыптастыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, бұл рәсім баланың мектепке психологиялық бейімделуіне де қолайлы әсер етеді, себебі ол бір кезеңнің аяқталуын және жаңа, қиынырақ кезеңнің басталуын белгілейді, бұл баланың келешек тапсырмаларға дайындығын арттырады.

Рәсімнің тәрбиелік мәні және ұлттық сана-сезімді қалыптастырудағы рөлі. «Әліппемен қоштасу» рәсімі тек оқушының оқу іс-әрекетімен байланысты ғана емес, сонымен бірге оның адамгершілік қасиеттері мен ұлттық сана-сезімін қалыптастыруда да маңызды рөл атқарады. Біріншіден, бұл рәсім тәрбиелік мәні жағынан балалардың кітапқа, білімге деген құрметін тәрбиелейді. «Әліппе» кейіпкерінің өзі – бұл білім мен ақыл-парасаттың бейнесі. Оған арналған өлеңдер мен сөздер баланың оқу мен білімнің құндылығын түсінуін тереңдетеді. Екіншіден, рәсім адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеуге бағытталған. Мысалы, «әдептілік», «ұқыптылық», «шыншылдық», «төзімділік» сияқты тұжырымдамалар сұрақ-жауап ойыны арқылы оқушыларға түсіндіріледі. Осы арқылы балалар қоғамдық қабылданған ізгілік идеалдарымен танысады. Үшіншіден, рәсім ұлттық-мәдени тәрбиенің құралы болып табылады. Мазмұнында ұлттық ойындар (мысалы, «Иә, иә» «Жоқ, жоқ»), ұлттық билер («Қуыршақтар» биі, түрік биі), ұлттық музыка («Әліппе» әні, «Балдырған» әні), сондай-ақ қазақ халқының дәстүрлі ертегілері («Үйшік» ертегісі) кеңінен қолданылады. Бұл барлығы балалардың өз ұлтының мәдениетімен танысуына, оның құндылықтарын меңгеруіне ықпал етеді. Рәсім ата-аналардың қатысуын қамтиды, бұл отбасылық құндылықтарды нығайтады және ұрпақтар арасындағы байланысты күшейтеді. Ата-аналар батасын береді, шашу шашады, бұл ұлттық дәстүрлерді сақтаудың бір түрі болып табылады.

Рәсімді ұйымдастырудың әдістемелік аспектілері. Рәсімнің педагогикалық тиімділігі оның дұрыс әдістемелік негізделуіне тікелей байланысты. Біріншіден, рәсімнің мазмұны мен формасы оқушылардың жасына, психологиялық ерекшеліктеріне және олардың қабілеттеріне сай келуі керек. Тапсырмалар мен нөмірлер оқушылардың орындауына күрделі болмауы тиіс, бірақ сонымен бірге олардың шығармашылық әлеуетін ашуға мүмкіндік беруі керек. Екіншіден, рәсімде әр оқушының белсенді қатысуына мүмкіндік беру маңызды, ол тек көрермен болып қалмауы керек. Бұл оқушылардың әр түрлі қабілеттерін ескере отырып, жеке тапсырмаларды тағайындау арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Үшіншіден, рәсімде АКТ қолдану оның көрнекілігін және тартымдылығын арттырады (мысалы, бейнеклиптер, презентациялар, дыбыстық әсерлер). Бірақ технологиялардың қолданылуы мәдени-тәрбиелік мазмұнды алмастырмауы керек. Төртіншіден, рәсімнің табысты өтуі мұғалім мен оқушылардың мұқият дайындығын талап етеді. Дайындық кезеңі өзінде тәрбиелік мәнге ие, себебі ол оқушылардың жауапкершілік сезімін, ұжымдастық духын дамытады.

Қорытынды. «Әліппемен қоштасу» рәсімі бастауыш білім беру жүйесіндегі маңызды мәдени-педагогикалық құбылыс ретінде қарастырылуы керек. Ол оқушының оқу-танымдық қызметіндегі алғашқы маңызды шекараны белгілей отырып, оның оқуға деген көзқарасын, мотивациясын және жалпы даму процесін терен әсерлейді. Рәсімнің педагогикалық құндылығы оның көп функциялылығында жатыр: ол білім беруді, тәрбиелеуді және дамытуды біріктіреді. Психологиялық тұрғыдан алғанда, рәсім баланың өзін-өзі сенімділігін нығайтады, оның эмоционалдық тұрақтылығын қамтамасыз етеді және оқуға деген оң көзқарасты қалыптастырады. Тәрбиелік жағынан ол адамгершілік қасиеттерді, кітап пен білімге деген құрметті, сондай-ақ ұлттық-мәдени сана-сезімді қалыптастыруға ықпал етеді. Әдістемелік тұрғыдан рәсімді мұқият жоспарлау және оқушылардың жас ерекшеліктері мен жеке қажеттіліктерін ескере отырып ұйымдастыру талап етіледі. Осындай рәсімдерді тұрақты түрде енгізу бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үдерісін сапалы жаңартудың, сондай-ақ олардың жеке тұлғасын кешенді дамытудың бір тетігі болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Есенова С. К. Бастауыш сыныпта мәдени-тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру. – Алматы: Білім, 2018. – 150 б.
2. Қалиева Ж. М. Халық педагогикасы және заманауи білім беру. – Астана: Фолиант, 2019. – 210 б.
3. Выготский Л. С. Педагогическая психология. – Москва: Педагогика-Пресс, 1999. – 536 с.
4. Huizinga J. Homo Ludens: A Study of the Play-Element in Culture. – London: Routledge & Kegan Paul, 1949. – 220 p.
5. Bruner J. S. The Culture of Education. – Cambridge: Harvard University Press, 1996. – 224 p.
6. Эриксон Э. Детство и общество. – Санкт-Петербург: Ленато, 1996. – 592 с.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html