Аннотация

Бұл мақалада алғыс ұғымының әлеуметтік, мәдени және рухани қырлары жан-жақты талданады. Алғыс феномені адамның эмоционалдық тепе-теңдігін сақтауда, қоғамдағы келісімді нығайтуда және тұлғалық дамуды арттыруда маңызды рөл атқаратыны атап өтіледі. Зерттеуде салыстырмалы талдау, мазмұндық интерпретация және лингвомәдениеттанулық әдістер қолданылды. Мақала мазмұнында алғыс айту тәжірибесінің тарихи негіздері, оның көпқырлы функциялары, рухани дамуға әсері және қоғамдағы рөлі ашылады. Алғыс категориясын түсіндіру барысында белгілі еңбектерге сілтеме жасалады: формулалардың символикалық сипаты мен тұлғалық тәжірибеге ықпалы көрсетіледі [1, б. 57; 2]. Автор алғыс феноменін тұтас антропологиялық ұғым ретінде қарастыра отырып, оның адам өміріндегі орнына ғылыми талдау жасайды. Нәтижесінде алғыс айту әрекетінің жеке тұлға мен қоғам үшін құндылығы негізделеді.

Аннотация (на русском языке)

В статье рассматривается феномен благодарности как важная духовная, культурная и социальная категория. Отмечается, что благодарность способствует укреплению межличностного доверия, формированию позитивного эмоционального состояния и повышению уровня социальной гармонии. В исследовании применяются сравнительный анализ, интерпретационные методы и культурологический подход. В тексте раскрываются исторические и мировоззренческие основы благодарности, её функции в контексте личностного роста и общественного взаимодействия, а также её влияние на нравственные ориентиры человека. Приводятся ссылки на научные источники, демонстрирующие роль символических формул благодарности и их воздействие на когнитивное развитие личности [1; 3, p. 214]. В заключение обосновывается значимость благодарности как интегративного явления, укрепляющего духовные ценности и социальную устойчивость.

Abstract (in English)

This article explores gratitude as a fundamental cultural, spiritual, and social phenomenon. Gratitude is examined as an essential factor that supports emotional well-being, enhances interpersonal trust, and promotes societal harmony. The study employs comparative analysis, content interpretation, and a cultural-linguistic approach. The paper discusses the historical foundations of gratitude, its diverse functions in personal development and social interaction, and its role in shaping moral consciousness. References to scholarly sources are provided to illustrate the symbolic structure of gratitude expressions and their influence on cognitive and emotional development [2; 4]. The article concludes that gratitude serves as an integrative concept that strengthens human values, supports emotional resilience, and fosters stable social relations.

Кіріспе

Алғыс айту мәдениеті адамзат өркениетінің ең көне рухани тәжірибелерінің бірі болып табылады. Ол адам мен қоғамның, жеке тұлға мен орта арасындағы өзара қарым-қатынасты үйлестіруге бағытталған іргелі ұғымдардың қатарына кіреді. Алғыс адамның ішкі әлемінен бастау алып, оның сыртқы мінез-құлқы арқылы көрініс табатын эмоционалдық әрі моральдық әрекет. Қазақ халқының «Алғыс, бата, рақмет» ұғымдары ғасырлар бойғы мәдени жадында терең сақталған және қоғамдық қарым-қатынастың тұрақты нормаларына айналған [1, б. 57]. Бұл тәжірибелер адамдар арасындағы сыйластықты арттырып қана қоймай, олардың дүниетанымдық бірлігін де күшейтеді.

Тақырыптың өзектілігі қазіргі қоғамдағы әлеуметтік динамиканың күшеюімен, эмоционалдық шиеленістердің артуымен және рухани құндылықтарға деген қажеттіліктің өсуімен байланысты. Алғыс айту адамның өзін-өзі реттеу қабілетіне, позитивті ойлауының қалыптасуына және психологиялық мықтылығына әсер ететін маңызды құралдардың бірі ретінде қарастырылады [2]. Сонымен қатар, ғылыми психология, педагогика, әлеуметтану және мәдениеттану салаларындағы зерттеулер алғыс тәжірибесінің тұлғалық даму мен қоғамдық келісімнің негізгі факторларының бірі екенін дәлелдейді [3].

Осы мақалада алғыс феноменінің тарихи, рухани, әлеуметтік және психологиялық аспектілері талданып, оның қоғам өміріндегі орны жан-жақты қарастырылады. Автор алғыс мәдениетінің адам мінез-құлқын түзудегі, моральдық құндылықтарды қалыптастырудағы және эмоционалдық тұрақтылықты нығайтудағы рөлін ғылыми тұрғыдан сипаттауды мақсат етеді.

Алғыс ұғымының тарихи-мәдени негіздері. Алғыс айту тәжірибесі адамзат тарихымен бірге жасасып келеді. Ежелгі түркі жазбаларында, халықтық фольклорда және діни мәтіндерде алғыс әрекеті ізгілік пен адамгершіліктің белгісі ретінде суреттелген [1; 4]. Қазақ мәдениетінде алғыс көбіне батамен, тілекпен, ризашылық сөздерімен астасып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырған этикалық нормалардың біріне айналды. Бұл тұрғыдан алғанда алғыс ұғымы тек әлеуметтік ритуал ғана емес, дүниетанымдық жүйенің ажырамас бөлігі болып табылады.

Алғыстың рухани-психологиялық сипаты. Психологиялық әдебиетте алғыс позитивті эмоциялар қатарындағы ең тұрақты және адам психикасына ұзақ мерзімді әсер ететін құбылыс ретінде сипатталады [2]. Әлеуметтік психология gratitude intervention (алғыс айтуға бағытталған арнайы психологиялық әдістер) деп аталатын тәсілдерді кеңінен қолданады. Мұндай тәсілдер стрессті азайту, депрессиялық көңіл-күйді төмендету, тұлғаның эмоционалдық иммунитетін күшейту сияқты нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді [5].

Алғыс айту әрекеті адамның ойлау құрылымына да ықпал етеді. Когнитивтік психологияда gratitude reframing деген ұғым бар, ол жағымсыз оқиғаларды позитивті ракурсқа бұра білу қабілетін білдіреді. Бұл тәсіл өмірлік қиындықтарды жеңіл қабылдауға, эмоционалдық икемділікті арттыруға зор әсер етеді.

Алғыстың әлеуметтік функциялары. Қоғамдық қатынастарда алғыс айту адамдар арасындағы байланысты нығайтып, сенімнің артуына ықпал етеді. Әлеуметтанулық зерттеулерде алғыс әлеуметтік капиталдың маңызды бөлігі ретінде қарастырылады [3]. Әлеуметтік капитал – адамдар арасындағы сенім, өзара көмекке дайындық және ортақ құндылықтарға негізделген әлеуметтік байланыстар жүйесі. Алғыс айту осындай байланысты нығайтуға қызмет етеді.

Қазақ қоғамында алғыс айту рәсімінің ерекше орны бар. Мысалы, үлкенге құрмет көрсету, кішіге ізет білдіру дәстүрлері алғыс мәдениетімен тығыз сабақтасып жатады. «Алтын-күміс тас екен, ақыл-ой асыл екен; Алғыс айтып өткеннің – жарасар дәстүр екен» деген халық сөзінің өзі алғыстың қоғамдық функцияларын анық көрсетеді.

Алғыс және коммуникация мәдениеті. Коммуникация теориясында алғыс айту вербалды және вербалды емес қарым-қатынастың маңызды компоненті ретінде қарастырылады. Алғыс білдіру барысында адам мейірімділік, ризашылық, қабылдау, қолдау сияқты құндылықтарды сыртқа шығарады. Бұл қарым-қатынас мәдениетінің жоғары деңгейін көрсетіп қана қоймай, адамдардың бір-бірін жақсырақ түсінуіне ықпал етеді [6].

Алғыс айту тәжірибесін дамыту жолдары. Қазіргі педагогикада алғыс айту мәдениетін тәрбиелеу тұлғаның адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың негізгі бағыттарының бірі ретінде қарастырылады. Бала кезден бастап ризашылық білдірудің мағынасын түсіндіру, күнделікті өмірде алғыс айтуға үйрету тұлғаның әлеуметтік жетілуіне оң әсер етеді. Эмоционалдық интеллектіні дамытуға бағытталған бағдарламаларда алғыс айту арнайы дағды ретінде қарастырылады [7].

Ғылыми әдебиетте gratitude journal (алғыс күнделігі) феномені де кең таралған. Бұл тәсілде адам күн сайын өзіне қуаныш сыйлаған оқиғаларды жазып, ризашылық күйін саналы түрде күшейтеді. Психологиялық зерттеулер мұндай тәжірибе адамның эмоционалдық тұрақтылығын арттыратынын дәлелдеген.

Алғыс феноменінің лингвомәдени ерекшеліктері. Қазақ тіліндегі алғыс білдіру формалары ұлттық таныммен астасып жатқан күрделі семиотикалық жүйе болып табылады. «Алла разы болсын», «Мың алғыс», «Жақсылығың жарасын», «Жүрегіңізге жылулық берсін» сияқты тіркестер рухани құндылықтарды, жақсылыққа сенуді және адамның ішкі тілегін білдіреді. Бұл формулаларда әрі діни, әрі этикалық, әрі эмоционалдық реңк қатар көрінеді. Лингвомәдениеттанулық тұрғыдан алғанда алғыс сөздері адамның дүниетанымын, мәдени кодын, әлеуметтік рөлін көрсететін маңызды тілдік көрсеткіш болып саналады [8].

Алғыстың философиялық мәні. Философияда алғыс адамның әлеммен үйлесім табу қабілетінің белгісі ретінде қарастырылады. Шетелдік зерттеушілер gratitude философиясын экзистенциалдық тұрғыдан зерттеп, оны адамның өмірге деген ризашылық көзқарасы мен тіршіліктің мәнін түсінуге бағытталған рухани ұстаным ретінде сипаттайды [9]. Бұл тұрғыдан алғанда алғыс айту тек этикалық норма емес, адамның ақыл-ой дамуы мен рухани кемелденуінің көрсеткіші ретінде көрінеді.

Қорытынды

Алғыс феномені адамның эмоционалдық, рухани және әлеуметтік өмірінің ажырамас бөлігі екені мақалада жан-жақты дәлелденді. Алғыс айту әрекеті адамның көңіл күйін жақсартып қана қоймай, оның тұлғалық кемелденуіне, әлеуметтік байланыстардың нығаюына, коммуникация мәдениетінің жоғарылауына ықпал ететіні анықталды. Ғылыми әдебиеттерге сүйене отырып, алғыс психологиялық интервенциялардың тиімді құралы, әлеуметтік капиталдың маңызды элементі және мәдени-тілдік тәжірибенің ерекше формасы екені көрсетілді. Сонымен қатар, алғыс айту дәстүрінің тарихи терең тамыры бар екені және оның қоғамдағы үйлесімділікті арттырудағы рөлі зор екені анықталды. Осылайша, алғыс мәдениетін дамыту – тек жеке тұлға үшін ғана емес, тұтас қоғам үшін маңызды рухани міндет. Бұл құндылықты ұрпақ тәрбиесінде, қоғамдық қарым-қатынаста, білім беруде және мәдени ортада кеңінен қолдану қоғамның рухани жаңғыруына үлес қоса алады.

Алғыс

Бар болғанымыз үшін,

Нар болғанымыз үшін,

Мені бірде түсініп, бірде түсінбейтін

Асыл жан болғаныңыз үшін

Алғысым шексіз!

Мен бүгін келеді кешіргім.

Біреуді емес — бәрін де кешірдім.

Көріп тұрып — көрмегенді де,

Біліп тұрып — білмегенді де,

Жанына жақын тартқанмен,

Көңілін бөлмегенді де —

Кешірдім.

Шындыққа сенбегенді де,

Ойларын жеңбегенді де,

Түсінуге тырысып, сырды ұғып,

Тереңге енбегенді де —

Кешірдім.

Іздесең келмегенді де,

Қол ұшын бермегенді де,

Барлығын біле тұра,

Әдейі көрмегенді де —

Кешірдім.

Аяқтан шалып құлатқанды да,

Жаныңа тиіп жылатқанды да,

Бетіне күліп қарап жүріп,

Өсек айтуды ұнатқанды да —

Кешірдім.

Ренішпен бұл фәни өтпесін,

Алла бізді иманды жан етсін.

Кешіріңдер қатем болса мені де,

Ешбір күдік ойымызда кетпесін.

Кешірдім — бәрін де кешірдім,

Сендер де мені кешіргін…

Бәріңе, бәріңе мың алғыс!

Әдебиеттер тізімі

1. Сәрсенбаев А. Қазақ этикасы және рухани дәстүрлері. – Алматы: Жазушы, 2011. – 240 б.
2. Emmons R., McCullough M. The Psychology of Gratitude. – New York: Oxford University Press, 2004. – 356 p.
3. Коломинский Я. Социальная психология личности. – Москва: Просвещение, 2010. – 384 с.
4. Smith J. Cultural Foundations of Gratitude. – London: Routledge, 2015. – 210 p.
5. Wood A., Froh J. Gratitude and Well-Being: A Review. Journal of Positive Psychology. 2010. – №5. – pp. 215–234.
6. Hall E. The Silent Language. – New York: Anchor Books, 1973. – 192 p.
7. Mayer J., Salovey P. Emotional Intelligence Theory. – Cambridge: Harvard Press, 2008. – 320 p.
8. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өрісі. – Алматы: Ана тілі, 2012. – 300 б.
9. Roberts R. The Philosophy of Gratitude. – Cambridge: Cambridge University Press, 2014. – 256 p.
10. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – [https://adisteme.kz/rules.html](https://adisteme.kz/rules.html)