Аннотация

Мақалада ағаштан бұйым жасаудың тарихи, мәдени және экологиялық маңыздылығы зерттеледі. Автор ағаштың физикалық-механикалық қасиеттері, Қазақстанда кеңінен қолданылатын ағаш түрлері, дәстүрлі және заманауи өңдеу технологияларын талдайды. Зерттеу нәтижесінде ағаш бұйымдарының тұрмыстағы артықшылықтары, денсаулыққа әсері және қоршаған ортаға тигізетін пайдасы нақтыланады. Мақала этнографиялық, экологиялық және техникалық әдебиеттерге сүйенеді [1, б. 112; 4, б. 98]. Негізгі қорытынды – ағаш өнерінің дәстүр мен заманауи талаптарды үйлестіруде маңызды рөл атқаратыны дәлелденді.

Аннотация

В статье исследуется историческая, культурная и экологическая значимость изготовления изделий из дерева. Автор анализирует физико-механические свойства древесины, виды деревьев, широко используемых в Казахстане, а также традиционные и современные технологии обработки. В результате исследования выявлены преимущества деревянных изделий в быту, их влияние на здоровье и пользу для окружающей среды. Статья опирается на этнографические, экологические и технические источники [1, с. 112; 4, с. 98]. Основной вывод: ремесло деревообработки играет важную роль в гармоничном сочетании традиций и современных требований.

Abstract

This article examines the historical, cultural, and ecological significance of crafting items from wood. The author analyzes the physical and mechanical properties of wood, commonly used tree species in Kazakhstan, and both traditional and modern processing technologies. The study identifies the practical benefits of wooden products in daily life, their health effects, and environmental advantages. The research draws upon ethnographic, ecological, and technical literature [1, p. 112; 4, p. 98]. The main conclusion is that woodcraft plays a vital role in integrating cultural heritage with contemporary needs.

Кіріспе

Ағаштан жасалған ыдыстар – ұрпақтар сабақтастығын, ұлттық мәдениетті және табиғатпен үйлесімділікті бейнелейтін ерекше өнер туындылары. Ағаш – адамзат баласының ең алғаш игерген табиғи материалы, одан алғашқы еңбек құралдары мен тұрмыстық бұйымдар жасалған. Бүгінде пластик пен керамика кеңінен тарағанымен, ағаштан жасалған ыдыстардың практикалық, эстетикалық және экологиялық артықшылықтары біршама маңызды. Тақырыптың өзектілігі – табиғи, денсаулыққа зиянсыз материалдарға деген қоғамдық сұраныстың артуымен, ұлттық мәдениет элементтерін қалпына келтіруге деген қызығушылықтың өсуімен түсіндіріледі. Бұл мәселе теориялық тұрғыдан этнология, экология және материалтану салаларында, ал практикалық жағынан – қолөнер дамыту, экологиялық тұрғыдан тұрақты тұтыну мәдениетін қалыптастыру үшін маңызды.

Негізгі бөлім

Қазақ даласында ағаш өңдеу өнері ежелден дамыды. «Шеберлердің қолында, кәсіп болған бұл ағаш», – деп жырлаған Қашаған жырау ағаш өңдеудің халқымызға ортақ мұра екенін көрсетеді [5, б. 8]. Ежелгі кезден бері ағаштан ыдыс-аяқ, жиһаз, музыкалық аспаптар, үй тұрғызу құрылымдары жасалып, күнделікті тұрмысымыздың ажырамас бөлігіне айналды.

Ағаштың негізгі артықшылықтары мынадай: экологиялық тазалық – табиғи ағаш бұйымдары ыдыраған кезде қоршаған ортаға зиян келтірмейді; денсаулыққа пайдалы әсері – ағаш эфир майлары мен табиғи шайырлар бөліп, иіс-сезім адам психикасын тыныштандырады, стрессті азайтады; эстетикалық көрініс – жылтыр құрылымы мен діңгегі интерьерге жылулық пен табиғилық әкеледі; механикалық қасиеттері – мысалы, емен немесе акация сияқты қатты ағаш түрлері ұзақ қолдануға шыдамды, ал қайың немесе самырсын ою-өрнекке тиімді.

Қазақстанда жиі қолданылатын ағаш түрлері арасында қарағай (иілгіш, жеңіл, ылғалға төзімді; музыкалық аспаптар, декоративті ою үшін), қайың (жұмсақ, жылтыр; ою-өрнек, жиһаз элементтері үшін), акация (қатты, табиғи жылтырлық; ыдыс-аяқ, қораптар үшін), үйеңкі (салқын түсті, қатты; жиһаз, еден жабындары үшін) және шетен (иілгіш, майлы құрылым; декор, биоэнергетика үшін) ерекшеленеді.

Ағаш өңдеу технологиялары келесі кезеңдерден тұрады: бастапқы өңдеу (ағашты кептіру, құрғақтық дәрежесін реттеу); жөндеу және тегістеу (тесу, шабу, абразивтік құралдар пайдалану); ою-өрнек (қашау немесе күйдіру әдісімен сурет түсіру); бояу және лак (экологиялық қауіпсіз лактар арқылы сыртқы факторлардан қорғау).

Ағаш бұйымдарының артықшылықтары экономикалық тиімділік (қалдықтарды қайта өңдеу), тұрмыста кең қолданылуы (ыдыс-аяқтан дизайнерлік жиһазға дейін), қоршаған ортаға пайдасы (фотосинтез арқылы оттегі бөлу, эрозияны болдырмау) және денсаулыққа пайдалы әсері (тыныс алу жақсарту, қан қысымын тұрақтандыру) болып табылады [3].

Қазіргі уақытта кәсіби шеберлер емен, қайың, самырсын, үйеңкі, қызыл қарағай, шынар, тал, жаңғақ сияқты ағаштардың ерекшеліктерін ескере отырып, тұтынушыларға тапсырыс бойынша интерьерлік және тұрмыстық заттар ұсынады [6].

Ағаш өңдеу өнері тек күнделікті тұрмыстық қажеттіліктерді қанағаттандырып қана қоймай, сонымен бірге ұлттық мәдениеттің маңызды бөлігі ретінде дамып келеді. Көптеген аймақтарда ағаш ою-өрнек арқылы тарихи және салт-дәстүрлік символдар бейнеленеді. Мысалы, Алматы, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында ежелгі дәстүрлі оюлар сақталған, олар қазіргі заманғы интерьер дизайнында да қолданылып, ұлттық стильді жаңғыртуға мүмкіндік береді. Бұл өнерді ұрпақтан ұрпаққа жеткізу халықтың мәдени сәйкестілігін нығайтады.

Ағаш өңдеудің заманауи технологиялары да қарқынды дамып келеді. Қолөнер шеберлері мен кәсіби дизайнерлер қазіргі кезде CNC станоктары, лазерлік кесу құралдары мен экологиялық қауіпсіз бояуларды пайдалана отырып, дәстүрлі оюларды заманауи стильмен үйлестіріп, жаңа өнімдер шығарады. Мұндай тәсілдер тек эстетикалық көріністі жақсап қана қоймай, өнімнің беріктігі мен сапасын арттырады, сондай-ақ өндіріс процесін жеделдетеді.

Соңғы кездері ағаштан жасалған бұйымдарға сұраныс артып келеді, өйткені олар экологиялық таза, денсаулыққа пайдалы және интерьерге табиғи жылулық қосады. Эко-дизайн тенденциясының дамуы мен халық арасында дәстүрлі материалдарға қызығушылықтың өсуі ағаш өңдеу өнерінің болашағын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, бұл өнер кәсіпкерлік саласында да тиімді, өйткені авторлық бұйымдар мен тапсырыс бойынша жасалған интерьер элементтері нарықта жоғары бағаланады, сонымен қатар ұлттық мәдениетке деген қызығушылықты арттырады.

Сонымен қатар, ағаш өңдеу өнері экологиялық туризм мен білім беру саласында да маңызды рөл атқарады. Қалалық және ауылдық мектептер мен шеберханаларда ағаштан бұйым жасау бойынша мастер-класстар өткізіліп, жас ұрпаққа дәстүрлі қолөнердің қыр-сырын үйретеді. Мұндай іс-шаралар тек шығармашылық қабілетті дамытып қана қоймай, табиғатты қорғау және ресурстарды тиімді пайдалану туралы білімді де арттырады. Ағашпен жұмыс істеу процесі балалар мен ересектерге сабырлық, дәлдік пен шығармашылық ойлауды қалыптастыруға көмектеседі, бұл өнердің әлеуметтік және тәрбиелік мәнін айқын көрсетеді.

Қорытынды

Ағаш – адамзат тарихында және бүгінгі күнде де ерекше орны бар материал. Табиғатты қорғап, экологиялық таза бұйымдар алғысы келетіндер үшін ағаштан жасалған ыдыстар мен бұйымдар – тамаша таңдау. Олардың практикалық, эстетикалық және денсаулыққа пайдалы қасиеттері адам өміріне мән қосады. Сондықтан үйіңізді табиғи жылылыққа, өнерге және ұлттық дәстүрге байытқыңыз келсе, ағаш бұйымдарына назар аударыңыз.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. – Алматы: DPS, 2011. – 452 б. – ISBN 978-601-7026-17-2.
2. Материалы из электронных ресурсов // Faktiler.kz – URL: https://faktiler.kz/agashtyn-pajdasy-kandaj/ (қатынас күні: 05.12.2025).
3. Қазақ қолөнері – Ағаш бұйымдар / «Жетісу шұғыласы» газеті. – Ескелді аудандық «Атамекен» кәсіпкерлік палатасы, 2022.
4. Жетісу энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. – 712 б. + 48 б. түрлі түсті суретті жапсырма.
5. Құлжабаева Г.Ә. Өсімдіктер әлемі: Дидактикалық материал – Алматы, 2010. – 15 б. – ISBN 978-601-7237-03-5.
6. Turner, N. J. The Earth’s Blanket: Traditional Teachings for Sustainable Living. – Vancouver: Douglas & McIntyre, 2005. – 304 p.
7. Rowell, R. M. Handbook of Wood Chemistry and Wood Composites. – Boca Raton: CRC Press, 2013. – 742 p.
8. Silaeva, T. Y., & Kozhakhmetova, A. K. Sustainable Use of Forest Resources in Central Asia // Journal of Environmental Management. – 2021. – Vol. 289. – P. 112489.
9. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html