Аннотация

Мақалада «Абай мен Әл-Фарабидің үндестігі» тақырыбы зерттеледі. Зерттеу мақсаты — екі ұлы ойшылдың философиялық пікірлері, адамзаттың рухани өмірі мен білімге деген қатынасы, гуманистік идеялары арасындағы ұқсастық пен тарихи байланысты анықтау. Зерттеу барысында салыстырмалы талдау, философиялық рефлексия және мәтіндік интерпретация әдістері қолданылды. Нәтижесінде Абай мен Әл-Фарабидің шығармаларында адам құндылығы, ақыл-ойдың маңыздылығы, ғылым мен мейірімділіктің бірлігі сияқты идеялардың үндесіп келетіні дәлелденді. Зерттеу қорытындылары [1, б. 25; 2, б. 7] дереккөздерімен расталды.

Аннотация (на русском языке)

В статье «Абай мен Әл-Фарабидің үндестігі» исследуется духовное и философское сходство между двумя великими мыслителями — Абаём Кунанбаевым и Аль-Фараби. Цель работы — выявить общие идеи в их взглядах на человека, роль разума, значение знаний и гармонию добра и красоты. В исследовании использованы методы сравнительного анализа, философской интерпретации и текстологического изучения. Установлено, что несмотря на хронологическую дистанцию, их идеи перекликаются по ключевым гуманистическим и этическим установкам. Выводы подтверждены ссылками на научные источники [1, с. 25; 2, с. 7].

Abstract (in English)

The article “The Resonance between Abai and Al-Farabi” explores the philosophical and spiritual parallels between two great thinkers — Abai Kunanbaiuly and Al-Farabi. The purpose of the study is to identify common ideas regarding human dignity, the role of reason, the value of knowledge, and the unity of wisdom, compassion, and beauty. Comparative analysis, philosophical interpretation, and textual study methods were applied. Findings confirm that despite the millennium-long historical gap, their views converge in core humanistic and ethical principles. Conclusions are supported by scholarly references [1, p. 25; 2, p. 7].

Кіріспе

Қазақ халқының рухани дүниесінің екі шыңы — Әл-Фараби мен Абай — әр ғасырда өмір сүргенімен, олардың идеялары уақыттан тыс үндесіп келеді. Бұл тақырыптың өзектілігі — қазіргі заманда білім мен адамгершіліктің бірлігін, сана мен сезімнің гармониясын қайта бағалау қажеттілігінен туындайды. Теориялық тұрғыдан бұл зерттеу философия, әдебиеттану және мәдениеттану салаларын біріктіреді. Практикалық маңызы — ұлттық құндылықтарды қайта тану, оқу-тәрбие процесіне кіріктіру мүмкіндігін ашады. Сондықтан Абай мен Әл-Фарабидің философиялық мұраларын салыстыру — заман талабына сай ғылыми-педагогикалық міндет.

Негізгі бөлім

Әл-Фараби мен Абай шығармашылығындағы үндестік алдымен олардың адам табиғаты туралы көзқарастарында айқын көрінеді. Әл-Фараби адамды «ақыл жаны бар әлемдік жан» деп сипаттаса [1, б. 42], Абай да «жан қуаты», «өзін танымақтық» секілді түсініктер арқылы адамның ішкі дүниесіне терең үңіледі. Екеуі де адамның өмірдегі міндеті — ғылым арқылы өзін жетілдіру, басқаларға пайда келтіру деп санайды.

Ғалым А. Машановтың зерттеулері көрсетіп отырғанындай, «Әл-Фараби мен Абай арасын жақындастыру — біздің халқымыздың мың жылдық рухани, мәдени-рухани дүниесін тірілту деген сөз» [2, б. 7]. Фарабидің «Әрбір адамның дүниеде өз орны бар» деген пікірі Абайдың «Сен де кірпіш дүниеге, кетігін тап та, бар қалан!» деген жолымен үндеседі. Бұл — әрбір адамның қоғамға жауапкершілігі туралы идеяның әр түрлі көріністері.

Абай шығыс философиясы мен әдебиетімен терең таныс болғаны белгілі. Ол Фирдоуси, Сағди, Хафиз, Науаи, Әл-Фараби, Ибн Сина секілді ойшылдардың еңбектерін оқып, ойға сіңірген [3, б. 74]. Сондықтан оның қарасөздерінде шығыс философиясының ықпалы айқын байқалады. Мысалы, «Ғақлия – нақлия», «жүрек таразысы – инсаф», «өмірдің өзі шындық» сияқты тұжырымдар Фараби философиясының негізгі қағидаларымен туыстас.

Абайдың қарасөздерін философиялық трактат ретінде қарастыруға болады. Ол жан, ақыл, дін, ынсап, ғылым, ләззат, еңбек, ар, намыс, махаббат сияқты категорияларды түпкілікті талдап, олардың мәнін ашады. Бұл стилі жағынан Монтень, Ла Рoшфуко немесе Ибн Сина еңбектеріне ұқсас: қарапайым тілмен, бірақ терең оймен жазылған. Абай — Әл-Фарабиден кейін қазақ топырағында классикалық философияны терең меңгерген екінші дана болып табылады.

Екеуінің де гуманистік идеялары адамның ішкі әлемін, рухани құндылықтарды жоғары қойған. Фараби «сақтық пен әділет — қоғамның негізі» деп айтса, Абай «білім мен ар — адамның екі қанаты» деп үндеу тастайды. Бұл параллельдік кездейсоқ емес — ол қазақ мәдениетінің шығыс философиясымен терең байланысын көрсетеді.

Қорытынды

Әл-Фараби мен Абай шығармашылығын салыстырмалы талдау жүргізу арқылы, екеуінің идеяларында адамгершілік, ақыл-ойдың маңыздылығы, ғылым мен этика бірлігі сияқты негізгі құндылықтардың үндесіп келетіні анықталды. Олардың арасындағы тарихи байланыс тікелей емес, бірақ мәдени-философиялық тұрақтылық арқылы сақталған. Абай өзінің заманында Фараби идеяларын қайта өмірткен, оларды қазақтың рухани контекстіне лайықтап түрлендірген. Сондықтан «Фараби–Абай жолы» — білім, ар, шыншылдық пен махаббаттың жалғасын табатын рухани арна ретінде қарастырылуы тиіс [2, б. 10]. Бұл зерттеу арқылы қазақ халқының мыңжылдық мәдени мұрасының тереңдігі мен әлемдік маңызы да расталады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Al-Farabi. The Philosophy of Plato and Aristotle / Translated by Muhsin Mahdi. – New York: Cornell University Press, 2001. – 208 p.
2. Машанов А. Әл-Фараби және Абай / Алматы: Жазушы, 1989. – 160 б.
3. Абай және қазіргі заман: зерттеулер жинағы / Алматы: Ғылым, 1994. – 336 б.
4. Kemper, M. Al-Farabi and Islamic Philosophy / London: Routledge, 2020. – 192 p.
5. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар / Алматы: Қазақстан, 1972. – 280 б.
6. Исламова Л. Әл-Фараби поэтикасы және логикасы // Философиялық ой. – 2005. – №3. – Б. 44–51.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html