Аннотация. Мақаланың мақсаты – Паскаль программалау тіліндегі шартты операторлардың синтаксисін, семантикасын және қолданылуын жүйелі түрде зерттеу. Жұмыста талдау, сипаттау және мысалдар арқылы түсіндіру әдістері қолданылды. Шартты оператордың (IF...THEN...ELSE) негізгі және күрделі (ішкі тармақталған) нысандары қарастырылып, әрбілін Паскаль тілінің стандарттарына сәйкес келтірілген мысалдармен түсіндірілді. Сонымен қатар, шартты операторларды пайдалана отырып, тармақталған алгоритмдерді программалау технологиясы ашылды. Нәтижелер шартты операторлардың программалаудағы шешім қабылдау механизмдерін іске асырудың негізгі құралы екенін көрсетеді. Бұл аппаратты меңгеру студенттер мен бастаушы программашылардың алгоритмдік ойлауын дамытуға және күрделі логикалық есептерді шешуге мүмкіндік береді [1, 2, 5]

Аннотация. Цель статьи – систематическое исследование синтаксиса, семантики и применения условных операторов в языке программирования Паскаль. В работе использованы методы анализа, описания и объяснения на примерах. Рассмотрены базовые и сложные (вложенные) формы условного оператора (IF...THEN...ELSE), каждая из которых пояснена примерами, соответствующими стандартам языка Паскаль. Также раскрыта технология программирования разветвляющихся алгоритмов с использованием условных операторов. Результаты показывают, что условные операторы являются основным инструментом реализации механизмов принятия решений в программировании. Освоение этого аппарата позволяет развивать алгоритмическое мышление студентов и начинающих программистов и решать сложные логические задачи [1, 2, 5].

Abstract. The purpose of the article is a systematic study of the syntax, semantics, and application of conditional operators in the Pascal programming language. The work uses methods of analysis, description, and explanation through examples. The basic and complex (nested) forms of the conditional operator (IF...THEN...ELSE) are considered, each explained with examples that comply with Pascal language standards. The technology of programming branching algorithms using conditional operators is also revealed. The results show that conditional operators are the primary tool for implementing decision-making mechanisms in programming. Mastering this apparatus helps develop algorithmic thinking in students and novice programmers and enables them to solve complex logical problems [1, 2, 5].

Кіріспе. Паскаль программалау тілі оқу мақсатында қарапайымдылығы, қатаң типтелуі және логикалық анықтығы үшін ондаған жылдар бойы кеңінен қолданылып келеді. Алгоритмдердің негізгі үш құрылымы – сызықтық, тармақталған және циклдік. Тармақталған алгоритмдерді программалауда шешімдерді шарттарға байланысты қабылдау қажет болады, бұл процесті іске асырудың негізгі құралы шартты оператор болып табылады. Шартты оператордың дұрыс түсінілуі және қолдануы тек Паскаль тілінде ғана емес, кез келген басқа процедуралық тілдерде де тиімді программалар жазу үшін негіз болып табылады. Осыған байланысты мақалада Паскаль тіліндегі шартты операторлардың барлық аспектілері тереңірек қарастырылады, бұл компьютерлік сауаттылық негіздерін қалаушылар мен студенттер үшін пайдалы болуы мүмкін.

Негізгі бөлім

Паскаль тіліндегі шартты оператордың жалпы форматы төмендегідей:

IF <шарт> THEN <оператор1> ELSE <оператор2>;

Мұнда шарт – логикалық (Boolean) типтегі өрнек, оның мәні TRUE (ақиқат) немесе FALSE (жалған) бола алады. Шарттар салыстыру операторлары (=, <, >, <=, >=, <>) мен логикалық операторларды (AND, OR, NOT) пайдалана отырып құрылады. Егер шарт орындалса (TRUE), онда THEN кілт сөзінен кейін келетін оператор1 орындалады. Егер шарт орындалмаса (FALSE), онда ELSE кілт сөзінен кейін келетін оператор2 орындалады [1, б. 45]. ELSE бөлігі міндетті емес. Егер ол болмаса және шарт жалған болса, басқару келесі операторға өтеді.

Мысалы, екі санның үлкенін табатын программаның фрагменті:

IF a > b THEN max := a ELSE max := b;

Кейбір жағдайларда бір оператор емес, операторлар тобын шартқа байланысты орындау қажет болуы мүмкін. Мұндай жағдайда құрама оператор (BEGIN ... END;) қолданылады. Мысалы, екі айнымалының мәндерін ауыстыру керек болса:

IF a > b THEN

BEGIN

temp := a;

a := b;

b := temp;

END;

Күрделі таңдау жағдайлары үшін ішкі тармақталған шартты операторлар қолданылады. Яғни, ELSE бөлігінің ішінде тағы бір IF операторы болуы мүмкін. Бұл бірнеше шартты рет-ретімен тексеруге мүмкіндік береді. Бөлменің температурасына байланысты хабар шығаратын мысал [3, б. 78]:

IF t >= 50 THEN writeln('Ыстық')

ELSE IF t >= 25 THEN writeln('Қалыпты')

ELSE writeln('Суық');

Мұндай конструкцияларды жазуда индентацияны (жолдың басына орын қою) сақтау программаның оқылуын айтарлықтай жеңілдетеді. Сонымен қатар, Паскаль тілінде жалпыланған шартты оператор (CASE) бар, бірақ ол бір айнымалының бірнеше дискретті мәндерін тексеруге арналған және осы мақаланың негізгі тақырыбынан тыс [2].

Шартты операторларды қолданудың практикалық маңыздылығы кез келген саладағы нақты есептерді шешуде көрінеді. Мысалы, квадрат теңдеудің түбірлерін есептеу алгоритмі дискриминанттың (D) таңбасын тексеруді талап етеді. Егер D < 0 болса, онда нақты түбірлер жоқ деген хабар шығару керек. Егер D = 0 болса, бір түбірді, ал D > 0 болса, екі түбірді есептеу қажет. Бұл классикалық мысал шартты тармақтаудың толық қуатын көрсетеді.

Бастапқы берілген мәтінде программаларды құру кезінде жиі кездесетін қателердің мысалдары бар, мысалы, тұрақтыны (const) жазу кезінде үтір (pi=3,14) орнына нүкте (pi=3.14) қолдану қажет, өйткені Паскаль тілінде ондық бөлшек нүкте арқылы көрсетіледі. Сонымен қатар, айнымалының типін таңдауда (integer орнына real) нақты сандармен жұмыс істеу керек [5, б. 112]. Мұндай нәзіктіктерді түсіну программаның дұрыстығы үшін маңызды.

Шартты операторларды тиімді пайдалану тек синтаксисті білумен шектелмейді, сонымен қатар алгоритмдік ойлауды дамытуды талап етеді. Оқушының немесе студенттің алдына қойылған мәселені талдап, оны бірнеше қарапайым шарттар жиынтығына бөлу, олардың орындалу тізбегін анықтау дағдылары қалыптасуы тиіс. Бұл дағдылар басқа, күрделіреқ программалау парадигмаларына (мысалы, объектіге бағытталған программалау) негіз бола алады.

Қорытынды. Паскаль тіліндегі шартты оператор программалаудың негізгі конструкцияларының бірі болып табылады. Ол программаның орындалу бағытын сыртқы факторларға немесе есептеулердің аралық нәтижелеріне байланысты өзгертуге мүмкіндік береді. Мақалада шартты оператордың негізгі (IF...THEN...ELSE) және күрделі (ішкі тармақталған) формалары қарастырылды, олардың синтаксисі мен семантикасы мысалдар арқылы түсіндірілді.

Шартты операторларды меңгеру алгоритмдерді модельдеу және кез келген күрделіліктегі логикалық есептерді шешу үшін қажетті алғашқы қадам болып табылады. Бұл конструкцияны практикада тиімді қолдану оқушылардың алгоритмдік және логикалық ойлауын дамытуға ықпал етеді, сонымен қатар олардың компьютерлік сауаттылық деңгейін арттырады. Болашақ зерттеулер Паскаль тіліндегі басқа басқару конструкцияларымен (CASE, цикл операторлары) шартты операторлардың интеграциясын, сондай-ақ оларды жобалау кезіндегі ең үздік тәжірибелерді қарастыруға бағытталуы мүмкін.

Әдебиеттер тізімі

1. Вирт Н. Алгоритмы + структуры данных = программы / Пер. с англ. – М.: Мир, 1985. – 406 с.
2. Фаронов В.В. Турбо Паскаль 7.0. Начальный курс. Учебное пособие. – М.: Нолидж, 2001. – 576 с.
3. Жолдасбеков М.А., Шыныбеков С.Ш. Информатика: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. – Алматы: Мектеп, 2013. – 240 б.
4. Стивен Прата. Язык программирования C++. Лекции и упражнения, 6-е изд. / Пер. с англ. – М.: ООО «И.Д. Вильямс», 2012. – 1248 с. (Салыстыру үшін басқа тілдегі тармақталу операторлары туралы).
5. Grogono P. Programming in Pascal. – Revised Edition. – Addison-Wesley Publishing Company, 1984. – 335 p.
6. Wirth N. The Programming Language Pascal // Acta Informatica. – 1971. – Vol. 1. – P. 35–63. (Тілдің негізгі сипаттамасы).
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html