Аннотация. Бұл мақала жоғарғы оқу орындарында оқытудың Case-әдісі (Case-study, нақты жағдаяттар әдісі) қолдану мәселелерін қарастырады. Зерттеудің мақсаты – бұл технологияның теориялық негіздерін, оқыту процесіндегі рөлін және практикалық тиімділігін талдау. Жұмыста салыстырмалы-сипаттамалық әдіс, әдебиеттерді талдау және тәжірибені жалпылау әдістері қолданылды. Case-әдісінің пайда болу тарихы, оның белсенді және интербелсенді оқытудың бір түрі ретіндегі ерекшеліктері ашылады. «Электр және магнетизм» сияқты күрделі пәндік курстарды оқытуда бұл әдісті қолданудың мүмкіндіктері мен артықшылықтары көрсетілген. Мақалада дәстүрлі оқыту мен Case-әдісі арқылы оқытудың айырмашылықтары салыстырылады, сонымен қатар бұл технологияны қолдану студенттердің сыни ойлауын, проблемаларды шешу қабілетін және білімді тәжірибеде қолдану дағдыларын дамытудағы тиімділігі дәлелденеді. Мақала жоғарғы мектеп оқытушыларына арналған әдістемелік ұсыныстар ретінде қызмет етеді.

Кіріспе. Қазіргі білім беру жүйесінде дарынды және білікті мамандарды дайындау тек теориялық білім берумен шектелмейді, сонымен қатар олардың тәжірибеде алынған білімдерін шығармашылықпен қолдана білу қабілетін дамытуды талап етеді. Осы мәселені шешуде белсенді және интербелсенді оқыту әдістері, оның ішінде Case-әдісі (Case-study) аса маңызды рөл атқарады. Бұл әдіс XX ғасырдың басында АҚШ-тың Гарвард университетінің бизнес мектебінде пайда болған және бастапқыда экономикалық пәндерді оқыту үшін қолданылған. Қазіргі таңда оның қолданылу аясы кеңейіп, медицинадан гуманитарлық ғылымдарға дейін көптеген салаларды қамтиды. Жоғарғы мектепте оқытудың Case-әдісін қолдану тақырыбының өзектілігі оның тәжірибеге бағдарланғандығы мен студенттердің кәсіби дағдыларын нақты жағдаяттар арқылы дамыту мүмкіндігімен байланысты. Теориялық маңыздылығы бұл технологияның ғылыми негіздерін жүйелеуге, ал практикалық құндылығы жоғарғы оқу орындарының оқытушыларына нақты сабақтарда қолдануға болатын әдістемелік нұсқауларды әзірлеуге бағытталған.

Негізгі бөлім

1. Case-әдісінің теориялық негіздері және даму тарихы

Case-әдісі (ағылшынша «case study» – жағдаятты зерттеу) оқушыларға (студенттерге) нақты өмірлік немесе кәсіби жағдаятты сипаттайтын мәтін (кейс) ұсынылатын оқыту әдісі болып табылады. Оқушылардың міндеті – осы жағдаятты талдау, проблемаларды анықтау, мүмкін болатын шешімдерді ұсыну және оларды негіздеу. Бұл әдістің негізін ХХ ғасырдың басында Гарвард университетінің профессоры Копленд қалаған, ол 1921 жылы оқытудың нақты жағдаяттар жинағын шығарған [1]. Бастапқыда әдіс тек бизнес-білім беруде қолданылса, уақыт өте келе оның тиімділігі медицина, құқық, педагогика сияқты басқа да салаларда танылды.

Case-әдісі белсенді және интербелсенді оқыту формасына жатады. Белсенді оқыту студенттердің сыни ойлауын, өздігінен білім алу қабілетін дамытады және олардың пәнге деген қызығушылығын арттырады. А.Н. Уайтхед пен Х. Гарднердің пікірінше, тек жүйелі және белсенді түрде сіңірілген білім ғана нақты өмірлік жағдайларда тиімді қолданылуы мүмкін [2]. Case-әдісі дәл осы мақсатқа қызмет етеді: ол студенттерге теориялық білімдерді нақты, көбінесе күрделі жағдаяттар контекстінде қолдануға мүмкіндік береді.

2. Case-әдісінің интербелсенді оқытудағы орны

Интербелсенді оқыту (ағылшынша «interactive» – өзара әрекеттесуші) оқытушы мен студент, сондай-ақ студенттердің өзара белсенді қарым-қатынасына негізделеді. Бұл әдістер диалогты, пікірталасты, топтық жұмысты ынталандырады. Case-әдісі интербелсенді оқытудың классикалық үлгісі болып табылады, өйткені ол студенттерді нақты жағдаятты талқылау, талдау және шешім қабылдау үдерісіне тікелей тартады. Конфуцийдің «Маған айтсаң – ұмытып қаламын, көрсетсең – есте сақтармын, ал өзіме жасатсаң – үйренемін!» деген сөзі Case-әдісінің философиясын толық сипаттайды [3].

Дәстүрлі лекциялық оқыту форматы студенттерді пассивті тыңдаушыларға айналдырса, Case-әдісі оларды зерттеушілерге, талдаушыларға және шешім қабылдаушыларға айналдырады. Бұл оқу процесіне қатысушылардың рөлдерін түбегейлі өзгертеді: оқытушы әдісші және жетелдеушіге айналады, ал студент белсенді субъект болады.

3. Жоғарғы мектеп пәндерін оқытуда Case-әдісін қолдану: «Электр және магнетизм» мысалында

Техникалық және жаратылыстану ғылымдарын оқытуда, атап айтқанда «Электр және магнетизм» курсында, Case-әдісін қолдану аса тиімді болуы мүмкін. Бұл курстағы көптеген теориялық тұжырымдар мен заңдар инженерлік практикада қолданыс табады. Мысалы, студенттерге электр желілерін жобалау, электр қозғалтқыштарының істен шығу себептерін талдау немесе энергия үнемдеу жөніндегі мәселелер сияқты нақты кейстер ұсынылуы мүмкін.

Мұндай кейстерді шешу үшін студенттер тек формулаларды білуі ғана емес, сонымен қатар оларды қандай жағдайда қолдану керектігін түсінуі, экономикалық, экологиялық және техникалық факторларды ескеруі қажет. Бұл кешенді тәсіл студенттердің пәндік білімдерін тереңдейді және оларды болашақ кәсіби қызметке дайындайды. Зерттеулер көрсеткендей, Case-әдісі арқылы оқыту студенттердің материалды меңгеру деңгейін айтарлықтай арттырады, өйткені білім белгілі бір контекстке байланысты және мағыналы болады [4].

4. Case-әдісін қолданудың педагогикалық шарттары мен тиімділігі

Case-әдісінің сәтті қолданылуы бірқатар шарттарды сақтауды талап етеді. Біріншіден, кейстер мәселелік болуы керек және бірнеше мүмкін шешімдерді қамтуы керек. Екіншіден, сабақ үйретуші мен үйренушілер арасындағы ашық диалог пен пікірталас атмосферасында өтуі тиіс. Үшіншіден, оқытушының рөлі шешімдерді насихаттауда емес, талдау процесін басқаруда және студенттердің ойлауын ынталандыруда болуы керек. Бұл әдістің тиімділігі көптеген зерттеулермен расталған. Ол студенттердің келесі қабілеттерін дамытуға ықпал етеді: проблемаларды таңдап алу және тұжырымдау; ақпаратты талдау және жүйелеу; логикалық тұрғыдан дұрыс шешімдерді негіздеу; топтық жұмыста тиімді қатысу; өз пікірін сөйлеу арқылы нақты жеткізе білу. Дж. Дьюидің тәжірибелік педагогикасы Case-әдісінің негізгі қағидаларымен сәйкес келеді, өйткені ол білімнің тәжірибе арқылы қалыптасатынын атап өтеді [5]. Жоғарғы білім берудегі Case-әдісі тек оқу материалдарын жақсы меңгеруге ғана емес, сонымен қатар студенттерде кәсіби рефлексияны, яғни өз әрекеттерін талдау және бағалау қабілетін қалыптастыруға бағытталған. Бұл заманауи нарықтық жағдайларда маңызды болатын икемділік пен үйренуді үйрену (learning to learn) дағдыларын дамытуға негіз болады.

Қорытынды. Жоғарғы мектепте оқытудың Case-әдісін қолдану оқыту сапасын арттырудың тиімді жолдарының бірі болып табылады. Жүргізілген талдау келесі негізгі қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді:

1. Case-әдісі белсенді және интербелсенді оқытудың бір түрі ретінде студенттерді оқу процесінің белсенді қатысушыларына айналдырады, бұл олардың танымдық ынтасын арттырады және материалды тереңірек меңгеруine әкеледі.
2. Бұл әдіс теория мен тәжірибені үйлестіруге мүмкіндік береді. Нақты пәндік курстарды, мысалы, «Электр және магнетизмді» оқыту кезінде студенттер күрделі теориялық тұжырымдарды практикалық мәселелерді шешу контекстінде қолдануды үйренеді.
3. Case-әдісі студенттердің сыни және шығармашылық ойлауын, сондай-ақ коммуникациялық дағдылары мен топта жұмыс істеу қабілетін дамытуды мақсат етеді. Бұл дағдылар қазіргі ақпараттық қоғамда маңызды болып табылады.
4. Әдістің сәтті іске асырылуы мұқият дайындалған кейс материалдарына, оқытушының әдістемелік дайындығына және сабақта диалог пен ашық пікірталас атмосферасын құруға байланысты.
5. Case-әдісі дәстүрлі лекциялық-семинарлық жүйені толықтырады және оқытудың тиімділігін арттырады. Ол жоғарғы оқу орындарында болашақ мамандарды инновациялық ойлай алатын және күрделі проблемаларды шеше алатын даярлауға бағытталған.

Сонымен, жоғарғы мектепте Case-әдісін кеңінен қолдану оқыту сапасын арттырып, студенттерді нақты кәсіби қызметке тиімді дайындауға мүмкіндік береді. Бұл әдісті оқыту процесіне енгізу оқытушылар үшін де, студенттер үшін де оқуға деген жаңа көзқарасты қалыптастыруды талап етеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Копленд Д. У. Оқытудағы жағдаяттар жинағы / Бостон: Гарвард Бизнес Мектебі баспасы, 1921. – 154 б.
2. Гарднер Х. Ақыл шеңберлері: Көп ақыл теориясы / Нью-Йорк: Basic Books, 1983. – 440 б.
3. Конфуций. Сөздер / Аударған Д. Лау. – Пекин: Сино-плингва баспасы, 1992. – 256 б.
4. Кристенсен К., Хансен Э. Оқыту және оқытушылық: Кейс әдісінің қолданылуы / Бостон: Гарвард Бизнес Мектебі баспасы, 1987. – 320 б.
5. Дьюи Дж. Біз қалай ойлаймыз / Бостон: D.C. Heath & Co, 1910. – 224 б.
6. Әлқожаева Н.С, Төлешова Ұ.Б. Жоғары мектептің оқу үдерісінде жаңа педагогикалық технологияларды қолдану: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 126 б.
7. Әлімов А.Қ. Интербелсенді әдістемені ЖОО-да қолдану: Оқу құралы. – Алматы, 2009. – 263 б.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html