Аннотация

Бұл мақала қазіргі білім беру процесіндегі құзыреттілік тәсілінің теориялық негіздері мен практикалық қолданылуын зерттейді. Мақаланың мақсаты – «құзыреттілік», «компетенция» сияқты негізгі ұғымдарды талдау, олардың оқытудың мазмұны мен нәтижелеріне әсерін анықтау, сондай-ақ қазақстандық мектептерде осы тәсілді енгірудің тиімді жолдарын ұсыну. Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттерді салыстырмалы-талдау әдісі, ұғымдық талдау және жүйелеу әдістері қолданылды. Нәтиже ретінде құзыреттілік тәсілінің дәстүрлі «білім-білік-дағды» тәсілінен айырмашылығы, оның білім алушының танымдық белсенділігін, практикада қолдану қабілетін және тұлғалық қасиеттерді дамытуға бағытталғандығы анықталды. Қорытындылай келе, білім берудің сапасы мен тиімділігін арттыру үшін құзыреттілік тәсілін жүйелі түрде енгізу қажеттілігі атап өтіледі.

Кіріспе

Қазіргі заманның өзгеріп жатқан әлеуметтік-экономикалық шарттары білім беру сапасына жаңа талаптар қойып отыр. Болашақ маман тек білімді ғана емес, сонымен қатар өз білімін тәжірибеде тиімді пайдалана білуі, шешім қабылдай алуы, өзін-өзі дамыта алуы және жаңа жағдайларға тез бейімделе алуы керек. Елбасы Н.Назарбаевтың білім беру саласындағы бағдарламалық баяндамалары да осы бағыттағы өзгерістердің қажеттілігін көрсетеді [1, б. 1-5]. Осыған байланысты, білім беру жүйесінде дәстүрлі білім беру моделінен құзыреттілікке негізделген тәсілге көшу процесі жүріп жатыр. Бұл тәсіл білім алушының тек теориялық білімін ғана емес, оны өмірлік жағдайларда қолдана алу қабілетін қалыптастыруға бағытталған. Мақаланың өзектілігі құзыреттілік тәсілінің теориялық негіздерін және оны қазақстандық білім беру контекстінде қалай іске асыруға болатындығын түсіндіру қажеттілігінен туындайды. Теориялық маңыздылығы – бұл тәсілдің негізгі категорияларын жүйелеуге, ал практикалық маңыздылығы – мұғалімдер мен білім беруді ұйымдастырушыларға нақты ұсыныстар беруге байланысты.

Негізгі бөлім

Құзыреттілік (компетенттілік) тәсілі білім берудің жаңа парадигмасы ретінде ХХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасып, бүгінде көптеген елдердің білім беру стандарттарының негізіне айналды. Бұл тәсіл білім берудің нәтижесін тұлғаның белгілі бір қызмет түрін сәтті орындау үшін қажетті білім, білік, дағдылар мен қасиеттердің кешені – яғни құзыреттілік ретінде қарастырады. Құзыреттілік түсінігі тек білім мен дағдылардың жиынтығынан асып түседі; ол сонымен қатар мотивациялық, эмоционалды-еріктік компоненттерді, сондай-ақ танымдық іс-әрекет тәжірибесі мен құндылықтар жүйесін қамтиды [2, б. 1-6].

Ғылыми әдебиеттерде «құзыреттілік» (competence) және «компетенция» (competency) ұғымдары жиі аралас қолданылады, бірақ олардың арасында маңызды айырмашылық бар. Компетенция – бұл білім алушының қолына тиесілі болатын қажетті білім мен іс-әрекет тәжірибесінің жиынтығы (мысалы, коммуникациялық компетенция, ақпараттық компетенция). Ал құзыреттілік – бұл белгілі бір компетенцияларды нақты өмірлік немесе кәсіби жағдайларда тиімді пайдалана білу қабілеті, яғни іс-әрекеттің сипаттамасы. Басқаша айтқанда, компетенция – мүмкіндік, ал құзыреттілік – оны жүзеге асыру қабілеті.

Құзыреттілік тәсілінің ең басты ерекшелігі – оның практикаға бағытталғандығы. Білім алушы алған теориялық білімдерін нақты жағдайларда, проблемалық тапсырмаларды шешу барысында қолдана білуі керек. Осыған байланысты оқыту әдіснамасы да өзгеріске ұшырайды: сабақтың орталығында мұғалім емес, оқушының өзі, оның белсенді танымдық іс-әрекеті болады. Мұғалімнің рөлі – ынталандырушы, көмектесуші, процесс жетекшісіне айналады. Жаңа форматта оқыту үшін белсенді және интерактивті әдістер (жобалар, ізденіс, дискуссия, рөлдік ойындар) аса қажетті болып табылады.

Қазіргі білім беру жүйесінде кеңінен қолданылатын түйінді (негізгі) құзыреттіліктерге мыналар жатады:

1. Танымдық (оқу-танымдық): ақпаратты іздеу, талдау, жүйелеу, өздігінен білім алу дағдылары.
2. Коммуникативтік: түрлі тілдік орталарда тиімді қарым-қатынас құра алу, өз ойын еркін жеткізе білу.
3. Ақпараттық-технологиялық: ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (АКТ) білім алу мен өмірлік мәселелерді шешу үшін қолдана білу.
4. Әлеуметтік-азаматтық: өзін қоғамның мүшесі ретінде сезіну, белсенді азаматтық позицияны ұстану, топта жұмыс істей білу.
5. Тұлғалық өзін-өзі дамыту: өз қабілеттерін бағалай білу, үздіксіз жетілуге ұмтылу, мақсат қоя білу.

Осы құзыреттіліктерді қалыптастыру үшін білім беру процесінің барлық деңгейлерінде өзгерістер енгізу қажет. Мұғалім үшін бұл сабақты жоспарлауда мақсаттарды құрастыруда өзгеріс: дәстүрлі «...тақырыпты меңгеру» мақсатынан «...қабілеттілік таныту» немесе «...мәселені шеше алу» сияқты нәтижеге бағытталған мақсаттарға көшу. Бағалау жүйесі де өзгеруі тиіс: теориялық білімді тексерумен қатар, оқушының қолданбалы жұмыстарын, жобаларын, нақты жағдайлардағы шешім қабылдау қабілетін бағалау маңызды болады.

Қазақстанның білім беру контекстінде құзыреттілік тәсілін енгізу бірқатар қиындықтарға тап болады. Олардың ішінде: дәстүрлі тестілеуге негізделген бағалау жүйесінің сақталуы, мұғалімдердің көпшілігінің жаңа тәсілдерге дайындығының жеткіліксіздігі, оқу бағдарламалары мен оқулықтардың қайта құрылу қажеттілігі. Бұл қиындықтарды жеңу үшін кешенді тәсіл қажет: мұғалімдердің біліктілігін арттыру, әдістемелік қолдау көрсету, оқу материалдарын жаңарту және бағалаудың өзгертушілік формаларын енгізу.

Зерттеулер көрсеткендей, құзыреттілік тәсілі тек жоғары білім беру деңгейінде ғана емес, бастауыш және орта мектепте де нәтижелер береді. Мысалы, жобалар мен зерттеулер арқылы оқыту оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырып, білімдерін тереңдетеді. Мұғалімнің құзыреттілігін бағалаудың тиімді әдістерінің бірі – оның педагогикалық іс-әрекетінің сапасы мен оқушылардың қалыптасқан құзыреттіліктерін талдау [5, б. 3-13]. Бұл тәсіл мұғалімнің тек пәндік білімін ғана емес, оның оқу үдерісін ұйымдастыру, оқушыларды ынталандыру және бағалау сияқты кәсіби дағдыларын бағалауға мүмкіндік береді.

Қорытынды

Қорытындылай келе, құзыреттілік тәсілі қазіргі білім берудің даму бағытын айқындайтын негізгі парадигмалардың бірі болып табылады. Ол білім алушының тек білімді емес, сонымен қатар өмірде сәтті болу үшін қажетті көптеген қабілеттер мен қасиеттерді дамытуға бағытталған.

Мақаланың негізгі қорытындыларын келесідей тұжырымдауға болады:

1. Құзыреттілік тәсілі дәстүрлі «білім-білік-дағды» моделінен тұлғаның кешенді дамуына, оның білімін практикада қолдана алу қабілетіне ауысады, бұл заманауи қоғамның талаптарына сай келеді.

2. Бұл тәсілді іске асыру оқыту мазмұны мен әдістерін, сондай-ақ бағалау жүйесін түбегейлі өзгертуді талап етеді. Оқу процесі оқушының белсенді танымдық іс-әрекетінің орталығында болуы тиіс.

3. Қазақстанда құзыреттілік тәсілін енгіру мұғалім кадрларын дайындау және қайта даярлау, оқу-әдістемелік кешендерді жаңарту, бағалау критерийлерін қайта құру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

4. Тиімділік құзыреттілік тәсілінің теориялық принциптерін мектеп тәжірибесіне жүйелі түрде енгізуде, сондай-ақ оқыту мен оқудың барлық қатысушыларының – оқушылардың, мұғалімдердің, әке-аналардың осы өзгерістерді мақсатын түсінуінде жатыр [4, б. 82-83].

Осылайша, білім беру сапасын көтеру және болашақтың бәсекеге қабілетті мамандарын даярлау құзыреттілік тәсілін тұтас білім беру философиясы ретінде қабылдаудан және оны іс жүзінде жүзеге асырудан тікелей байланысты. Бұл ұзақ мерзімді стратегиялық міндет болып табылады, оның жетістігі барлық білім беру саласы қызметкерлерінің бірлескен күш-жігерін талап етеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. – Астана: Ел ордасы, 2012. – 58 б.
2. Құдайбергенова К.С. Құзырлылық табиғаты – тұлғаның өздік дамуында. – Алматы: Принт-АСС, 2006. – 96 б.
3. Серікбаева Ж. Құзырлық – білім сапасын арттыру кепілі // Білім. – 2015. – №2. – Б. 45-51.
4. Шишов С.Е., Кальней В.А. Школа: мониторинг качества образования. – М.: Педагогическое общество России, 2000. – 320 с.
5. Лебедев О.Е. Компетентностный подход в образовании // Школьные технологии. – 2004. – №5. – С. 3–13.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html