Аннотация (қазақ тілінде)

Бұл мақалада қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың түрлері мен әдістері қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – формативті (үздіксіз) және суммативті (қорытынды) бағалаудың арасындағы айырмашылықтарды анықтау, сонымен қатар өзін-өзі бағалау, өзара бағалау, критерийлік бағалау сияқты инновациялық тәсілдердің тиімділігін талдау. Жұмыс барысында әдістемелік әдебиеттерді талдау, салыстырмалы сипаттама және педагогикалық тәжірибені жалпылау әдістері қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, оқытуды дамытуға бағытталған үздіксіз бағалау және оқушыны белсендіріп отыратын әдістер оқыту сапасын арттыруда шешуші рөл атқарады. Қорытындылана келе, заманауи білім беруде бағалаудың жан-жақты және әділетті жүйесін қалыптастыру қажеттілігі атап өтілген. Пайдаланылған әдебиеттер: [1, 2, 4].

Аннотация (на русском языке)

В данной статье рассматриваются виды и методы оценки учебных достижений учащихся в современной системе образования. Цель исследования – определить различия между формативным (текущим) и суммативным (итоговым) оцениванием, а также проанализировать эффективность инновационных подходов, таких как самооценка, взаимооценка и критериальное оценивание. В работе использованы методы анализа методической литературы, сравнительного описания и обобщения педагогического опыта. Результаты показывают, что непрерывное оценивание, направленное на развитие обучения, и методы, активизирующие учащихся, играют решающую роль в повышении качества преподавания. В заключение подчеркнута необходимость формирования комплексной и справедливой системы оценивания в современном образовании. Использованные источники: [1, 2, 4].

Abstract

This article examines the types and methods of assessing students' academic achievements in the modern education system. The aim of the study is to identify the differences between formative (ongoing) and summative (final) assessment, as well as to analyze the effectiveness of innovative approaches such as self-assessment, peer assessment, and criterion-referenced assessment. The work employs methods of analysis of methodological literature, comparative description, and generalization of pedagogical experience. The results indicate that continuous assessment aimed at the development of learning and methods that engage students play a decisive role in improving the quality of teaching. In conclusion, the necessity of forming a comprehensive and fair assessment system in modern education is emphasized. References used: [1, 2, 4].

Кіріспе

Бағалау – білім беру процесінің маңызды және күрделі компоненті болып табылады. Ол оқушының білім деңгейін, дағдыларын анықтаумен шектелмейді, сонымен бірге оның оқуына кері байланыс ретінде әсер етеді, алға қойған мақсаттарын қалыптастырады және мотивациясын анықтайды. Дәстүрлі жүйеде бағалау көбінесе суммативті, яғни қорытынды сипатта болып, білімнің алдын ала белгіленген стандарттарға сәйкестігін тексеруге бағытталған. Алайда, қазіргі педагогикалық ғылым мен тәжірибе тек қана нәтижені тексеруден гөрі, оқыту үрдісін белсенді түрде жетілдіруді қамтамасыз ететін бағалау түрлеріне аса маңыз береді. Осыған байланысты бағалаудың мақсаты мен функцияларында түбегейлі өзгерістер орын алуда: білімнің сапасын бақылаудан оқушының дамуына қолдау көрсетуге көшу үрдісі байқалады. Бұл мақаланың мақсаты – оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың негізгі түрлерін жүйелеу және олардың қазіргі білім беру контекстіндегі дидактикалық мәні мен қолдану ерекшеліктерін талдау.

Негізгі бөлім

Қазіргі білім беру тәжірибесінде бағалауды негізгі екі түрге – формативті (оқыту үшін бағалау) және суммативті (оқуды бағалау) бөлу кең тараған. Бұл екі түр мақсаты, уақыты, мазмұны және оқу процесіне әсері жағынан негізгі айырмашылықтарға ие.

Формативті (оқыту үшін) бағалау – бұл үздіксіз, оқу процесімен тығыз байланыста жүргізілетін, оның бір бөлігі болып табылатын бағалау. Оның басты мақсаты оқушының қазіргі білім деңгейін, оқудағы қиындықтарын анықтау және оған оқу мақсаттарына жету үшін қажет кері байланыс пен ұсыныстар беру. Формативті бағалау жиі, күнделікті және көбінесе ресми емес түрде жүргізіледі (мысалы, бақылау, сауалнама, қысқаша жазба жұмысы, сабақтағы белсенділік). Бұл түрдің негізгі артықшылығы – оқушыға өз жетістіктері мен әлсіз жақтары туралы дереу түсінік беріп, оған материалды тиімді меңгеруге мүмкіндік туғызуы. Ол қателерді уақытында түзетуге және оқу стратегияларын өзгертуге мүмкіндік береді [1, б. 12].

Сумативті (оқуды) бағалау – белгілі бір оқу кезеңінің (тоқсан, оқу жылы) аяқталуында жүргізілетін қорытынды бағалау. Оның мақсаты – оқушының белгілі бір уақыт аралығында меңгерген білімдері мен дағдыларының деңгейін анықтау және оны бағалау шкаласы бойынша ресімдеу (мысалы, баға қою). Бұған тоқсандық бақылау жұмыстары, емтихандар, жылдық жобалар жатады. Сумативті бағалау әдетте үлгерімнің ресми көрсеткіші ретінде пайдаланылады, бірақ оқу процесіне тікелей әсер ету мүмкіндігі шектеулі, өйткені ол әдетте оқу аяқталғаннан кейін жүргізіледі [2, б. 56].

Заманауи тәсілдер бағалау субъектісінің кеңеюін талап етеді. Мұнда оқушының өзі де белсенді қатысушыға айналады:

1. Өзін-өзі бағалау: Оқушының өз оқу жетістіктерін, қабілеттерін және әлсіз жақтарын сыни тұрғыдан талдауы. Бұл жауапкершілік сезімін, метакогнитивтік дағдыларды (өзінің ойлау процесін басқару) дамытады. Оқушы өзіне «Мен не үйрендім?», «Қай жерде қиындық бар?», «Келесі қадамда не істеуім керек?» деген сұрақтар қоя бастайды.
2. Өзара бағалау (пір-партнерлерді бағалау): Оқушылардың бір-бірінің жұмысын алдын ала белгіленген критерийлер бойынша бағалауы. Бұл сыни ойлау, конструктивті кері байланыс беру дағдыларын қалыптастырады, сондай-ақ топтағы ынтымақтастық пен жауапкершілікті арттырады [4].

Бағалау критерийлерінің анықтығы да аса маңызды. Критерийлік бағалау барысында оқушылар алдын ала нақты, түсінікті және қол жетімді критерийлер (дескрипторлар) туралы хабардар болады. Мысалы, шығармашылық эссе үшін «пікірдің дәлелділігі», «мәтіннің құрылымы», «тілдің байлығы» сияқты критерийлер көрсетілуі мүмкін. Бұл бағалаудың субъективтілігін азайтып, әділдігін арттырады, сонымен қатар оқушыға қалай жетістікке жету керектігін нақты түсіндіреді.

Жаңа әдістерді енгізу кезінде бірқатар қиындықтар туындауы мүмкін. Олардың ішінде мұғалімдер мен оқушылардың дәстүрлі қағидалардан ауысуға дайындығының төмендігі, қосымша уақыт пен ресурстардың қажеттілігі, өзін-өзі және өзара бағалаудың бастапқы кезеңіндегі субъективтілік мәселесі бар. Дегенмен, бұл қиындықтарды жүйелі жұмыс және мұғалімдердің біліктілігін арттыру арқылы жеңуге болады.

Қорытынды

Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың қазіргі түсінігі бірнеше бағытты біріктіреді: формативті тәсіл арқылы оқытуды үнемі дамыту, суммативті тәсіл арқылы нәтижелерді түгендеу, сондай-ақ өзін-өзі және өзара бағалау арқылы оқушыны белсенді субъектіге айналдыру. Әділ және тиімді бағалау жүйесі тек оқушының білім деңгейін ғана емес, сонымен бірге оның оқуға деген қызығушылығын, өзін-өзі дамыту қабілетін және сыни ойлауын дамытуға бағытталуы керек.

Тиімді бағалау стратегиясы осы түрлердің үйлесімді комбинациясын табуды білдіреді. Формативті бағалау оқушының жол картасы болса, суммативті бағалау – белгілі бір аялдамадағы карта. Ал өзін-өзі және өзара бағалау – бұл оқушыға осы картаны өзі басқаруға үйрететін құралдар. Болашақта осы бағыттағы жұмысты одан әрі тереңдету, мұғалімдердің кәсіби даярлығын нығайту, сондай-ақ отбасы мен қоғамның бағалау мәдениеті туралы түсінігін арттыру арқылы білім беру сапасын жан-жақты арттыруға болады.

Әдебиеттер тізімі

1. Мұғалімге арналған нұсқаулық. – 2-бас. – Астана: Білім, 2012. – 144 б.
2. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. Бастауыш білім берудің жалпы білім беретін мемлекеттік стандарты. – Астана, 2022.
3. Назарбаев Зияткерлік мектептері. Педагогикалық білім базасы [Электрондық ресурс]. – URL: https://nisa.edu.kz (қаралған күні: 15.05.2025).
4. Black, P., & Wiliam, D. Inside the Black Box: Raising Standards Through Classroom Assessment // Phi Delta Kappan. – 1998. – Vol. 80, No. 2. – P. 139–148.
5. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 15.05.2025).