Аннотация. Мақаланың мақсаты – патша Ресейінің отаршыл саясатына қарсы 1870 жылы Досан Тәжіұлы мен Иса Тіленбайұлы бастаған Маңғыстау қазақтарының көтерілісін тарихи талдау жүргізу. Зерттеу әдістері ретінде тарихи-салыстырмалы талдау, сынақты құжаттарды жүйелеу және жалпылау қолданылды. Мақалада 1867-1868 жылғы «Уақытша ережелерді» енгізу арқылы мәдени-шаруашылық тіршілікті бұзу, салық салу жүйесінің ауыртпалығы көтерілістің негізгі себептері ретінде анықталады. Көтерілістің басталуы, Қаратон мен Александровск порты маңындағы шайқастардың барысы жан-жақты қарастырылады. Сонымен қатар, қозғалыстың ішкі динамикасы мен лидерлерінің тұлғалары (Досан, Иса, Сүгір Шабаев, Алғи Жәлімбетов) талданады. Көтерілістің қару-жарақ жетіспеушілігінен жеңіліске ұшырауы, жеңілгендерге қатысты қатал жазалау шаралары және бұл оқиғаның кейінгі тарихи зерделенуі сипатталады. Қорытындылай келе, 1870 жылғы көтерілістің Маңғыстау өңіріндегі отарлық тәртіпке күмән келтірудегі маңызы атап өтіледі.

Аннотация. Цель статьи – провести исторический анализ восстания мангышлакских казахов 1870 года под руководством Досана Тажиева и Исы Тиленбаева против колониальной политики царской России. В качестве методов исследования использовались историко-сравнительный анализ, систематизация и обобщение архивных документов. В статье определяются основные причины восстания: подрыв культурно-хозяйственного уклада через введение «Временных положений» 1867-1868 годов и тяжесть налоговой системы. Подробно рассматриваются ход восстания, сражения в районе Каратона и порта Александровск. Также анализируется внутренняя динамика движения и личности его лидеров (Досан, Иса, Сугир Шабаев, Алги Жалимбетов). Описывается поражение восстания из-за недостатка вооружения, суровые репрессивные меры в отношении побежденных и последующее историческое осмысление этого события. В заключение подчеркивается значимость восстания 1870 года для подрыва колониального порядка в регионе Мангышлака.

Abstract. The purpose of the article is to conduct a historical analysis of the 1870 uprising of the Mangystau Kazakhs led by Dosan Tazhiuly and Isa Tilenbaiuly against the colonial policy of Tsarist Russia. The research methods used were historical-comparative analysis, systematization, and generalization of archival documents. The article identifies the main causes of the uprising: the undermining of the cultural and economic structure through the introduction of the "Provisional Regulations" of 1867-1868 and the severity of the tax system. The course of the uprising and the battles in the Karaton area and near Port Aleksandrovsk are examined in detail. The internal dynamics of the movement and the personalities of its leaders (Dosan, Isa, Sugir Shabaev, Algi Zhalimbetov) are also analyzed. The defeat of the uprising due to a lack of weaponry, the harsh repressive measures against the defeated, and the subsequent historical understanding of this event are described. In conclusion, the significance of the 1870 uprising in undermining the colonial order in the Mangystau region is emphasized.

Кіріспе. XIX ғасырда патша Ресейінің Қазақ даласын отарлауы қазақ қоғамының дәстүрлі құрылымына, мәдениетіне және шаруашылық тіршілігіне түбегейлі өзгерістер енгізді. Осы өзгерістерге қарсылық ұлт-азаттық көтерілістер түрінде бірнеше рет көрініс тапты [1]. Осындай елеулі көтерілістердің бірі болып 1870 жылы Маңғыстауда болған оқиға табылады. Бұл қозғалыстың тарихи маңызы тек қарулы күрестің ауқымымен ғана емес, сонымен қатар оның себептерінің тереңдігімен, жергілікті халықтың мәдени-шаруашылық тіршілігіне патша әкімшілігінің тікелей әсер етуімен байланысты. 1867-1868 жылдардағы әйгілі «Уақытша ережелерді» енгізу арқылы патша үкіметі қазақ даласында толық басқару жүйесін орнатып, жер пайдалануды қатаң реттеуге тырысты. Бұл әдіс Маңғыстау сияқты шекаралық аймақтарда, әсіресе көшпелі мал шаруашылығына тәуелді Адай руы үшін аса қатал салдарларға әкелді. Өз жайылымдарын пайдалануға тыйым салыну, еріксіз алым-салықтың жаңа жүйесі жергілікті халықты жоқшылық пен наразылыққа ұшыратты. Сонымен, бұл мақаланың мақсаты Маңғыстаудағы 1870 жылғы көтерілісті оның тарихи алғышарттары, барысы, жеңілу себептері мен салдары тұрғысынан жан-жақты талдау болып табылады.

Негізгі бөлім

Көтерілістің алғышарттары және басталуы

Көтерілістің тікелей тосқауылы 1868 жылғы «Уақытша ереже» болды. Бұл құжат Адай руының өз жерін пайдалануын шектеп, 40 мың шаңырақтан тұратын еліне екі жыл ішінде 160 мың сом салық салды. Бұл мүмкін емес талап болатын. Маңғыстау өлкесінің приставы подполковник Рукин осы заңды қабылдатып, салық жинау мақсатында 1870 жылдың наурызында жасақпен жолға шықты. Дегенмен, халықтың наразылығы ашық қарсылыққа айналды. Досан Тәжіұлы бастаған 400-ден астам көтерілісші 24 наурызда Үшауыз деген жерде Рукин тобын қоршап, оны толық жойды. Бұл жеңістен кейін көтерілісшілердің саны тез өсіп, сәуір аяғында 10 мыңға жетті. Осы сәттен бастап қозғалыс Маңғыстаудың үлкен аумағын қамтыды [2].

Көтерілістің дамуы мен негізгі шайқастары

Көтерілісшілер 1870 жылдың сәуірінде Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауындағы маңызды әскери-сауда пункті – Александровск портын (қазіргі Форт-Шевченко) қоршауға алды. Порты қоршауда Иса Тіленбайұлы, Сүгір Шабаев (атақты балықшы) және Алғи Жәлімбетов сияқты басшылар белсенді рөл атқарды. Көтерілісшілердің негізгі күшінің қаруы – сойыл, қылыш, найза және аңшы мылтықтары болса, патша әскерлері 18 зеңбірекпен, қорғаныс қабырғаларымен қорғалған бекіністе орналасты. Соғыс технологиясының бұл теңсіздігі шешуші болды. Бірнеше шабуыл сәтсіздікке ұшырады. Патша үкіметі бөгеттер мен Кавказдан жаңа әскер күштерін (граф Кутаисов басқарған) жіберді. Мамыр айында Кутаисовтың жасағы көтерілісшілердің негізгі күштерін жеңіп, қатты шығынға ұшыратты. Бұл шайқас көтерілістің тағдырын шешті, бірақ оны толық тоқтата алмады.

Көтерілістің соңғы кезеңі мен жеңілісі

Кутаисовтың жеңісінен кейін көтеріліс ұйымдасқан әрекеттен жеке топтардың ұрысына айналды. Досан батыр өз серіктерімен бірге 1870 жылдың қысына дейін Үстіртте және Маңғыстауда патша әскерлерінің бөлек отрядтарымен шайқасты. Алайда, ресурстар таусылып, жағдай нашарлады. 1870 жылдың желтоқсанында шамамен 3000 үй болып, олар тірек іздеп Хиуа хандығына қарай шегінуге мәжбүр болды. 1874 жылы қайтып оралған Досан батыр патша әкімшілігінің қолына түсіп, түрмеде қаза тапты. Екінші көшбасшы Иса Тіленбайұлы келісімге барып, кейіннен болыс болып қызмет етті. Бірақ оның да тағдыры аянышты болды: ол да 1930-шы жылдардың қуғын-сүргіндері кезінде күйрете соққы алды [3].

Жеңілгендерге қатысты жазалау шаралары

Көтерілістің жеңілісінен кейін жазалау өте ауыр болды. Патша үкіметі Адай руын жазалау мақсатында әскери дала сотын құрды. Көтеріліске қатысқан ауылдардың әр үйінен алты жыл бойы жыл сайын бір қойдан салық алынды. Тіпті көтеріліске белсенді қатыспаған, бірақ о туралы хабарламаған ауылдар үшін үш жылдық салық белгіленді. Сонымен қатар, «соғыс шығынын» өтеу деген атаумен жалпы сомасы 515 мың сомға жуық ақша тартылды (465 мың сом сот шығыны, 20 мың сом балықшылардың залалы, 30 мың сом «контрибуция»). Бұл шаралар Адай руының экономикалық және әлеуметтік дамуына ұзақ уақыт бойы кедергі келтірді.

Көтерілісті тарихи зерделеу

Кеңес дәуірінде бұл оқиға көбінесе «феодалдық-байлар мен патша әкімшілігінің арасындағы қақтығыс» ретінде бағаланды, оның ұлт-азаттық сипаты баса көрсетілмеді. Тәуелсіздіктен кейін Қазақстанда тарихнама жаңа кезеңге өтті. 1870 жылғы көтеріліс отарлық саясатқа қарсы күрес, ұлттық еркіндік үшін соғыстың бір бөлігі ретінде қарастырыла бастады. Көтеріліс туралы мол дереккөздер – Орынбор, Петербург, Ташкент мұрағаттарында сақтаулы. Сонымен қатар, қазақ халық әдебиетінде бұл оқиға жырға айналды: ақын Сәттіғұл Жанғабылұлының «Досан батыр» дастаны көтерілісті жырлап, оның тарихи шындығын сақтауға үлкен үлес қосты [4]. Ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері (мысалы, тарихшы Әбілқайыр Спанның жұмыстары) оқиғаны тереңірек талдауға мүмкіндік берді. Бұл зерттеулер көтерілістің нақты масштабы мен салдарын жан-жақты ашуға ықпал етті.

Қорытынды. 1870 жылғы Маңғыстау көтерілісі – ХІХ ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық күрес тарихындағы елеулі оқиға болып табылады. Оның себептері Ресейдің отарлау саясатына және жергілікті халықтың мәдени-шаруашылық тіршілігіне тікелей әсер ететін әкімшілік-экономикалық реформаларға байланысты. Досан мен Иса бастаған көтеріліс патша әкімшілігінің Маңғыстаудағы билігіне айтарлықтай қауіп төндірді. Көтерілістің жеңілісіне әскери-техникалық үстемдіктің жетіспеушілігі, қару-жарақтың аздығы және кейінірек кең көлемді жазалау шаралары әкелді. Бірақ бұл оқиға ұлттық сананың қалыптасуына ықпал етті, келесі ұрпақтарға ерлік пен тәуелсіздікке ұмтылудың үлгісі болды. Қазіргі таңда бұл көтерілісті зерделеу отарлық өткеннің күрделі тарихын түсінуге, қазақ халқының еркіндік пен әділеттілік үшін күресінің үздіксіздігін тануға көмектеседі.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақ көтерілістері. Энциклопедия. – Алматы, 2014.
2. Жамбылов Д.А. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс. Оқу құралы. – Алматы, 2001.
3. Жаманбаев Е., Әділханов С. Досан батыр // Маңғыстау. – 1991. – 6 тамыз.
4. Әбілқайыр Спан. Қос батырдың тарихтағы орны, Махамбет пен Исатай секілді, бір-бірінен бөлінбек емес! // Жас Алаш. – 2010. – 1 қыркүйек .
5. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html