Адам санасының дамуымен байланысты дүниетанымның тереңдеуінің нәтижесі болып табылатын ерекше танымдық белгі символ екені белгілі. Символ мәселесі ғылым нысанасына ежелден енген. Алайда қалыптасу тарихы тым арыда жатса да, бүгінгі күні «символ» ұғымының ауқымы кеңейіп лингвистика, философия, семиотика, психология, әдебиеттану, мәдениеттану т.б. ғылым салаларының негізгі нысанына айналған. Символдың зерттелу жайы туралы тілші – ғалым Қ.Т.Қаирбаева «Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні» атты еңбегінде сөз етеді. Яғни «символды» тану ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде дүниеге келген «символизм» ағымынан әлдеқайда ерте туған. Символ туралы ой қозғау, тұжырым айту Аристотель мен Платоннан бастау алып, Кант, Шлегель, Шеллинг, Гете, Гегель т.б. философтардың еңбектерінде сипатталған» деп, символдың зерттелуін сонау Аристотель, Платон ғалымдарынан бастау алғандығын көрсетеді.

Ғалымдардың зерттеулерінде «символ» терминіне беріліп жүрген анықтама әр түрлі. Қазақ тіл білімінің негізін қалаған А.Байтұрсыновтың символға берген анықтамасын қарасақ. Ол өзінің «Әдебиет танытқыш» еңбегінде символды «бернелеу» деп атайды. Ол бернелеуді: «Бір нәрсенің, көбінесе адамның мінезін, құлқын амалын екінші нәрсенің мысалында көрсетіп айту бернелеу болады. Қазақтың бернемен сөйлеп отыр дегені – осы бернелеу. Бейнелеу бернелеумен екі арасы жақын. Бейнелеу де, бернелеу де екі ұқсас нәрсенің бірін бірінің орнында айтудан шығады. Бейнелеу ұлғайғанда бернелеуге айналып кетеді», - деп түсіндіреді. Сондай – ақ ғалым Р.Сыздықова да «Абайдың сөз өрнегі» атты монографиясында лингвистикалық поэтика саласында «символ» терминіне беріліп жүрген анықтаманың әр түрлілігін айтады. Мәселен, Р.Сыздықова «орыс поэтикасына қатысты зерттеулерде «символ» термині суреткердің (ақынның) белгілі бір ұғымды, идеяны заттық образбен (оның атауымен) білдіруін атайды» деп көрсетеді. Демек, поэтикалық образдың заттық белгісі, яғни символ – белгілі бір заттың атауы түрінде білдірілген поэтикалық образ [1; 5–7].

Қазақ киімі құлазыған кең даланың үскірік аязы мен аптап ыстығының, салқын самалы мен аңызақ желінің әсерімен қалыптасқан, бар өмірі көлік үстінде өткен Сарыарқа мен оған іргелес жатқан ұлан-ғайыр кеңістікте көшіп-қонған малшы халықтың, таңның атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей «жер шұқылап», мал ұстап күн кешкен Сыр бойындағы, Қазақстанның оңтүстігі мен Талас-Шу атырабындағы жартылай отырықшы және отырықшы елдің ғасырлар бойы реттеуге көне қоймаған тұйық шаруашылығы мен қарабайыр тіршілігі қалыптастырған заттық-тұрмыстық мәдениеттің бірден-бір көрінісі болғандықтан, өзінің қарапайымдылығымен, үйлесімділігімен, жүріп-тұруға ыңғайлығымен ерекше.

Ал оның кешегінде халқымыздың сезімталдығын, аса зор эстетикалық талғамын аңғартатын қарқара, мұрақ, айырқалпақ, қасаба сияқты зерлі-кестелі бас киімдердің, бұрын бір ата елдің, кішігірім бір рудың ортақ мұрасы ретінде, қыз ұзатып, келін түсіргенде ғана басына кигізетін, кәдесіне лағыл, жақұт, інжу, маржан, перуза, ақық секілді бағалы тастар, алтын – күміс шытырлар жаратылған сәкәгүлді, құйма төбелі сәукеле, тіпті кемер белбеу, кісе белдік, қыздар буынатын ширатпалы нәзік белдік, күмістеген таптаурын кебіс, көксауыр етік секілді, қолөнеріндегі мүлтіксіздіктің шегінен көрінетін заттардың, алтынмен аптап, күміспен күптеген алқа, тамаша, шолпы, бойтұмар, сырға, білезік болғаны әсемдікті көрсетеді. Мұның өзі қазақы киімнің табиғатындағы екі жақтылықты – тұрмыс қажеті мен сымбатты болу қамын аңғартатын жәйт. Өйткені, заттық өндірістің өзі, сайып келгенде, халықтың сезімталдық талғамымен біте қайнасып жататын құбылыс [2; 8].

Халықтың болмыс – тіршілігінің, мәдениетінің құпия сырлары ұлттық өмірдің айнасы болып табылатын тіл арқылы ашылады. Осымен байланысты, адамзат өркениетіндегі ұлттық мәдениеттің бір түрі – киім-кешек атауларын танымдық тұрғыдан талдау оның этнолингвистикалық табиғатын ашуға мүмкіндік береді [3; 15]. Ұлттық тіліміздің терең де сан қырлы қатпарларында сыры ашылмаған сөздер аз емес. Небір тарихи дәуірлердің куәгері іспетті халықпен бірге жасап келе жатқан, халқымыздың материалдық мәдениетін бейнелейтін киім-кешек түрлерінің пайда болуы, оған әр қоғамның ықпалы олардың жасалу тарихы мен тұтыну ерекшеліктері киім-кешек атауларына тарихи-лексикологиялық, этимологиялық, этнолингвистикалық т.б.талдау жасау арқылы анықталады [3; 13].

Осымен байланысты қазақ тіліндегі кейбір киім атауларына қысқаша этимологиялық этюдтар арқылы салыстырмалы-шолу жасап өтсек. Мысалы, жазушы Д.Исабеков шығармаларындағы киім атаулары келесі символдық мәнге ие: «Тоқаң жерді кебісімен қаси басып оның жанына келді де, «иә, айта бер» дегендей алақандай төсенішке құйрық басты» («Дермене», 107 бет). «Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде»: «Кебіс – мәсінің сыртынан киюге арналған, былғарыдан тігілген қонышсыз аяқ киім» - деп түсіндірілген [4; 373]. Ә.Нұрмағанбетов кебіс сөзінің мағынасын: «Бұл сөз аяқ киім мағынасында иран тілінде де бар. Бірақ тұлғасы «кәфш» қалпында көрінеді. Әрине, бұл сөз түбірінің алғашқы мағынасы басқаша болғандығын да иран тілінен іздеп табамыз. Онда «кәф» немесе «кәфф»— аяқтың табаны деген мағынада қолданылады. Дүние жүзіндегі бірқатар тілдерде (үнді, араб, ескі ағылшын, фин, эстон сияқты тілдерде) «һоф», «кәпп», «кәппә» тұлғалы сөздер «табан» мағынасында ұғынатындығын да ескерте кетеміз. «Табан» мағынасын беретін басқа тілдердегі «кәф», одан туындаған «кәфш» сөздері қазақ тіліне ауысқаннан кейін «кебіс» іспеттес дыбыстық өзгеріске ұшырап, мағынасын дәлірек қазақшаласақ—«табандық киім» болмақ» - деп дәлелдейді [5; 14].

«Басына сең-сең бөрік, үстіне қаракөл жағалы пальто киген өкіл маңыздана басып столға жақындады» («Тыныштық күзетшісі», 268 бет). «Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде»: «Бөрік – елтіріден, аң терісінен істеліп, матамен тысталған құлақсыз бас киім», - деп берілген [4; 143]. Бөрікті – қазақ халқы тек киім ретінде емес, этникалық құндылық ретінде жоғары бағалаған. Бөріктің қазақ халқы үшін құндылығы мынада: сыпайылық көрсеткенде не біреудің аяғына жығылып, кешірім өтінгенде, бөрікті шешіп оның аяғының астына тастап, кешірім алған. Халқымыздың мәдениеті жоғары екенін көрсететін бөріктің этникалық және әлеуметтік мәніне байланысты: елтірі бөрік, құндыз бөрік, кәмшат бөрік, қарқаралы бөрік, пұшпақ бөрік, шеркеш бөрік, қазақы бөрік, оқалы бөрік, сусар бөрік т.б. түрлерін кездестіруге болады.

Қазақ халқы бөрікті символ ретінде бағалаған. Осыған байланысты халқымызда «Бөркіңді теріс киме» деген тиым сөз бар. Оның себебі бас киімді теріс қаратып киген жаман істің белгісі деп санаған. Сондай-ақ «Бөркін аспанға ату» деген тіркес адамның қатты қуану, шаттану дағдысынан туған. «Бөрі соғар жігіттің бөрігінен белгілі, Балта соғар жігіттің көрігінен белгілі» – деген мақалда ой «бөрікке», яғни, киімге қатысты айтылып тұрған жоқ, жігіттің біліміне, ісіне, намысына, ақылына қатысты ауыс мағынада айтылған [6; 146]. Тілімізде ұлттық мәдениеттің өзегін құрайтын киім атауларының этнолингвистикалық табиғатын тануда тілдік құралдармен айшықталған күрделі құрылымын қазіргі қоғамдық сана мен мәдениеттің бүгінгі деңгейіне сабақтастырудың негізі олардың ‟тілдік әлемінде” жатыр. [3; 16].

Мысалы, «Зейнеп ләм деместен, жинала бастады. Орамалын тартып, күпәйкесінің белін буды» («Тыныштық күзетшісі», 253 бет). « - Тоқта, андағыдан аяғың үсіп қалады ғой. Мә, менің байпағымды киіп ал. – Ол жалма-жан аяғындағы байпағын шешіп берді» («Тыныштық күзетшісі», 253 бет). «Өзіміз адамнан ат, шапаннан шана жасап отырсақ, сіз оған бір ат пен бір шана бердіңіз де жібердіңіз» («Тыныштық күзетшісі», 262 бет). Шапан – қазақтың ежелгі әрі кәделі киімі. Шапан үлгісіне қарай қаптал шапан, сырмалы шапан, қималы шапан т.б. түрлерге бөлінеді. Бұл киімді еркек, әйел, бала-шаға да киеді. Қазір үлкен кісілер шапан киіп жүреді. Өйткені ол пальтодан гөрі тез киюге, отырып, тұруға аса ыңғайлы, әрі жылы. Ұлт-дәстүр, салтында шапан сый-сыяпат есебінде де жүріп, үлкен символдық мәнге ие. Құрметті қонаққа, құдаларға шапан кигізу ата салтымыз. Бұл күндері мүшел жасқа толған адамдарға шапан кигізу зор құрмет белгісі ретінде қалыптасып келеді. Ежелгі «Жеті жарғы» заң ережесінде тәртіп дәстүрді бұзған шапан айып тарттырып жазалауда да шапаннның қазақ өмірі мен тұрмысында зор маңызы бар екенін дәлелдейді [6;149-150].

«Домаланған ақ торламаларды бір жерге үйіп болып, қыр басынан қылтиып көрінген күнге қарап белбеуінің ұшымен бетінің терін сүртті» (Қара шаңырақ», 313 бет). « - Бұ қайсың бұл? – деді шығып келе жатқан адам үстіндегі бешпетін жоғары бір сілкіп қойып. Қарекең дауысты тани кетті» («Шалдар», 334 бет). Киім атаулары арқылы кейіпкерлердің мінезін, әлеуметтік жағдайын, ісін, т.б. түрлі қасиеттерін суреттеуде Д.Исабеков сынды ұлтымыздың біртуар жазушысы шығармаларында автордың кейіпкер киімін бейнелеген сөз саптауы шығармаға экспрессивті – эмоциялы рең беріп, образды айшықтай түседі. Мысалы, «Жамау-жасқау, олпы-солпы киінген жеті-сегіз бала қаннен-қаперсіз сырғанақ теуіп жүр. Жыртық етік, шолақ тон, кең шалбар, тозған малақайлардың көрмесі осы балалардың үстінде. Жастарына жетпей ерте есейген, сол мезгілсіз есейгендігімен-ақ аяушылық туғызатын балалар» («Тыныштық күзетшісі», 245 бет) – дегендегі ой киім атаулары арқылы берілген кейіпкердің образды бейнеленуін көрсетеді.

Этностың өткен жолы тілдің этномәдени қорында сақтаулы. Сондықтан да, қазақ халқы туғанда «ит көйлектен» бастап, өлгенде «ақыретке» дейін денесін киім-кешекпен қымтап, адам өмірі үшін аса маңызды киімнің жасалуына үлкен мән берген. Оны қажетіне тұтына білуінде этностың талғамы мен танымы өте жоғары болған [3; 19]. Мысалы, «Балалардың бәрі бір-біріне қарап тұрып қалды. Тымағы көзіне түскен бір кетік бала маңдайына саусағын апарып, көзін алартты» («Тыныштық күзетшісі», 247 бет). Тымақ – мал, аң терісінен тігілетін қыстық бас киім. Төрт сайлы, биік төбелі, мол пішілген маңдайы, екі құлағы және желкені жотаға дейін жауып тұратын артқы етегі болады. Тымақтың сырты дүрия, шағи, пүліш, барқыт, т.б. матамен тысталады [4; 837].

Қазақта тымақ қасиетті бас киім ретінде саналып, ұлттық ерекше символдық мәнге ие. Оны айырбастауға, аяқ тигізуге болмайды. Жақсы, белгілі кісілердің тымағы атадан балаға мұра есебінде қалдырылып отырған. Ертеде халқымызда «тымаққа салу» деген ғұрып болған: «Ел арасында шала туып тымаққа салып өсірген екен» деген сөздер жиі естіледі. Халықта, әдетте, шала туған сәбиді осылай өсіретін ғұрып бар. Оның себебі шала туған сәби ұстауға, бесікке салуға келмейді, тымақ жылы, әрі бөлеуге ыңғайлы болады. Және сәбидің неше күні кем болса, сонша күн керегенің әр басына ілініп қойылатындықтан күн кереге басы арқылы есептеледі. Мысалы: қырық күн кем болса, керегенің қырқыншы басынан кейін бала тымақтан алынып, әдетте жаңа туған баланың рәсімі жасала бастайды [3; 20].

« «Ана кіші келінім, - дейді төрде отырған кимешекті кемпір дауысын кілт төмендетіп, - ене-ау, ас аңдығандай боп қыдыра беріп қайтесіз, үйде отырсаңызшы. Сәрсенкүлдің де оянатын кезі боп қалды деп күмілжиді маған кеп»» («Кемпірлер», 337 бет). Кимешек– қазақ әйелдерінің дәстүрлі ұлттық бас киімі. Қазақтың ұлттық танымында кимешек ардақты ана, үлкен құрметті әжелердің символы. Кимешект ақ матадан тігіліп, жиегі астарланады. Кимешектің иекті айнала, маңдайды жауып тұратын екі жағын шықшыт дейді. Кимешек жас ерекшелігіне қарай көркемделеді. Жасы егделенген әйелдердің кимешегінің ою-кестесі жеңіл, сары, ақ жіппен сырылады. Жас әйелдердің кимешегі қызыл, жасылмен әшекейленеді. Кимешектің алдын жақ деп атайды. Оны қол кестесімен кестелейді. Кимешектің шылауыш деп аталатын түрін жас келіншектер, орта жастағы әйелдер, әжелер де киеді [2; 106].

Қорыта айтқанда, ғасырлар бойы жер бетінде тіршілік етіп келе жатқан қай халықтың болмасын күнделікті тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, кәсібін ұлттық сана мен талғам негізінде қалыптасқан мәдениетін бейнелейтін өзіне тән материалдық дүниесі болатыны белгілі. Адамзат баласы үшін ең қажетті осындай материалдық дүниенің бір саласы – киім-кешек. Қазақ халқының киімдері көне заман тарихымен бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан бай қазына.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қанапина С.Ғ. Көркем мәтін тіліндегі сөз – символ қолданысы. Оқу құралы. – Қостанай: ТОО «Центрум» баспасы, 2010. – 124 бет. 2. Жәнібеков Ө. Қазақ киімі. Альбом. – Алматы: «Өнер» баспасы, 1996. – 192 бет. 3. Алмауытова Ә.Б. Қазақ тіліндегі киім атауларының этнолингвистикалық табиғаты. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты, Алматы– 2004. – 29 бет. 4. Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Дайк – Пресс» баспасы, 2008. – 968 бет. 5. Нұрмағанбетов Ә. Бес жүз бес сөз. —Алматы: «Рауан» баспасы, 1994. 6. Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал – мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ.Мұстафин, С.Мұқанов шығармалары негізінде). Монография. – Қостанай. ТОО «Центрум», 2010. – 180 бет. 7.Исабеков Д. Гауһар тас. Повестер, әңгімелер. - Алматы: «Атамұра» баспасы, 2012. – 256 бет. 8. Исабеков Д. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: «Жазушы» баспасы, 1993. – 496 бет.