Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін, экономиканы дербес түрінде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, өзіміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды.

Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізігі күші болып табылады. Мемлекетті тұрақты ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрдегі төлемдері қажет болады. Адамзаттың даму тарихындағы салықтың алынуы, пайданалу әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай өзгерістерге ұшырап отырды.

Жалпы мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:

1. мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
2. салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін анықтау;
3. арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
4. салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;
5. Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік береді.

Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражаттары жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге бағытталады, әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен әлеуметтік тепе-тендікті ұстап тұрады.

Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің, орындалуына жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.

Салық - бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып, мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық түсімдеріне «қайдан келеді және қайда кетеді» жөнінде бақылау жасайды. Ал енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.

Мұның мақсаты - мемлекет әділетті түрде өз шығындарын да жаба отырып, елдің әлеуметтік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба білу.

Көптеген экономикалық әдебиеттерде салықтардың бірнеше қызметтері атап көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің көмегімен мемлекет өндірістің және басқа да шаруашылық субъектілерінің дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды салық ставкаларын енгізеді.

Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекеттің қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.

Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.

Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бұл қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар және нөл пайыздық салық ставкалары арқылы жүзеге асуда.

Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық түсімдерімен қатар салықтық емес түсімдерді де атап өтуге болады.

Салықтық емес түсімдер — Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ, ресми трансферттерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақшалар.

Салық теориясы - салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың рөлі.

Салық несиесі - салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.

Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.

Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды және жеке тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы да басқалар табылады.

Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады.

Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.

Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының басты мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.

Қазақстанда Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті салмағы 90 пайызын құрайды.

Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салықтардың меншікті салмағы 90 пайызын құрайды.

Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.

Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді білдіреді.

Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып табылады.

Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни тұғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.

Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді. Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:

1. материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
2. экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
3. заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып табылады;
4. Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға болады:салық мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
5. салық ақшалай нысанда төленеді;
6. салық қайтарылмайтын төлем болып табылады;
7. салық баламасыз сипатта болады;
8. салық салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
9. салық тұрақты экономикалық қатынас туғызады.

Салық саясатының басты мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.

Мемлекеттің салық қызметі келесі бағыттардан тұрады:

1. мемлекеттің салық жүйесінің қалыптасуы;
2. салық салу саласында мемлекеттік органдардың міндетін анықтау;
3. арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру;
4. салық заңын ұйымдастыру және оның сақталуын бақылауды жүзеге асыру;

Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасу үшін, біршама қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.

Қазақстан Республикасының салық жүйесін реформалау үш кезеңнен өтті: Бірінші кезең

1991 жылы 9 шілдедегі «Қазақ КСР мемлекеттік салық қызметін құру туралы » Жарлығымен ҚазКСР-ның басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі актілер пакеті қабылданды.

1991 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңына сәйкес сол кездегі салық және бюджетке төленетін басқада міндетті төлемдердің түріне тоқталып өтейік.

Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:

1. Жер салығы,
2. Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық.
3. Орман табысы.
4. Су үшін төленетін ақы.
5. Табысқа салынатын салық.
6. Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым.
7. Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан алынатын алым.
8. Заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым.
9. Елтаңбалық алым.
10. Мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке салынатын салық.

Екінші кезең:

Қазақстан Республикасының үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандарт салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24 сәуірде « Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып, салық саны 45-тен 11-ге қысқартылды. Оның ішінде бесеуі мемлекеттік, алтауы жергілікті салықтар:

Жалпы мемлекеттік салықтар:

1. Заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс алығы.
2. Қосылған құнға салынатын салық.
3. Акциздер.
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы салығы мен төлемдері.

Жергілікті салықтар мен алымдар:

1. Жер салығы.
2. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық.
3. Көлік құралдарына салынатын салық.
4. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым.
5. Жекеленген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін алынатын алым.

6. Аукциондардан алынатын алым.

Қазақстан Президенті бұл Жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі ғ440-1 заңына сәйкес зан мәртебесін алды.

Үшінші кезең:

2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа салық кодексі қабылданып, 2001 жылы 1қаңтардан бастап қолданысқа еңгізілді.

Салық кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, еңгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.

Қазақстан Республикасы салық заңдары Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі Салық кодексінде белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі, өзгертіледі немесе күшін жояды.

Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінің арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында Салық кодексінің нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық емес заңдарға енгізуге тыйым салынады.

Салық заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады, сонымен бірге жеке тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері қолданады.

Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша өзгерістер мен толықтырулар еңгізетін Қазақстан Республикасының заң актілері ағымдағы жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа еңгізілуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 11 түрі бар:

1. Корпорациялық табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құнға салынатын салық;
4. Акциздер;
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері;
6. Экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы;
7. Әлеуметтік салық;
8. Жер салығы;
9. Көлік құралдарына салынатын салық;
10. Мүлік салығы;
11. ҚР жасалған келісім-шарттары бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі.

Алым дегеніміз – белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем. Сонымен қатар алым – анықталған құқықтық мәртебені бергені үшін төлем болып саналады. 2002 жылы алымның 13 түрі болды. 2003 жылы бастап «елтаңбалық алым» алынып тасталды.

2005 жылы алымдарға өзгерістер еңгізілді, яғни: «жылжымайтын мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым» және «кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу үшін» және «туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін» алымдары қосылды.

Мемлекеттік баж дегеніміз - уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және құжаттарды бергені үшін алынатын мемлекеттік төлем.

Баж салығы – алып келінген, сыртқа шығарылатын, сондай-ақ транзитті тауарлар, бұйымдар мен қызметтерден алынатын салықтар.

Мемлекеттік баж салығы – төленетін қызмет тізімі заңды және жеке тұлғалар мүддесі үшін жасалатын әрекеттерді іздену арызын қамтиды.

Кеден төлемдері:

1. Кеден бажы;
2. Кеден алымдары;
3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы;
4. Алымдар