Бүгінгі таңда білім беру әлеуметтік құрылымның маңызды элементтерінің біріне айналуда. Дүниежүзінде білімнің әлеуметтік рөлі артып, адамның болашағы оның алған білімінің сапасының көлеміне, ойлау деңгейіне байланысты болады. Осы тұрғыдан бүгінгі күні жаңа технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып тәрбие беру мұғалімнің басты міндеті. Республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Сондықтан әрбір педагог сапалы білім беру үшін сабақты үнемі қалыптасқан формада өткізуден гөрі, оқытудың жаңа технологиясын, жаңа әдіс-тәсілдерін және дәстүрлі емес сабақ түрлерін өткізу тиімді. Бұл бағытта білім берудің әртүрлілігі, нұсқадағы мазмұны, құрылымы ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықтан оқыту үрдісіндегі жаңа әдіс-тәсілдер оқу мазмұны мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай таңдап алудың маңызы зор. Қазіргі таңда оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Сабақта қолданылған жаңа технологиялардың өзі әрбір мұғалімнің шеберлігіне байланысты әрқалай жүзеге асырылуы мүмкін.

Қазақ тілі сабағындағы көзделген мақсат - оқушыларға сабақта үйренген сөздерін ауызекі сөйлеуде, сөйлем құрауда дұрыс қолдана білуге үйрету. Ол үшін сабақта сергіту жаттығуларымен қатар жаңа тақырыпты, жаңа сөздерді меңгерту, өткенді пысықтау мақсатында білімді ойынмен ұштастырып, ойын түрлерін қолдану тиімді. Орыс мектептерінде қазақ тілін оқытып жүрген мұғалімдер үшін бұл құрал үлгі ретінде қажет.

«Ойын – бала үшін өмірлік тәжірибе», - деп М. Жұмабаев атап көрсеткендей, оқу орыс тілінде жүретін мектептерде қазақ тілі сабағында орынды қолданылған ойын элементтері оқушылардың ынтасын арттырып, білім дағдыларын игеріп, іскерліктерін шыңдауға өз септігін тигізеді.

Демек, ойынды белгілі бір тақырыпқа байланысты сабақтың басында өткізсек, өткен сабақты еске түсіруге көмегін тигізеді. Сабақтың ортасында –көңіл-күйін сергітеді, ерік-жігерін дамытады, сабаққа ынтасын арттырады. Сабақтың соңында - тақырыпты бекіту, сабақта алған білімдерін жинақтау мақсатын көздейді.

Ойын элементтерін қолдану 1-4 сыныптарда өте тиімді деп ойлаймын, себебі тез жазу, оқу, мазмұндау дағдылары қалыптаспаған оқушыларды бірыңғай жаттығу жұмысы жалықтырады, ал ойын технологиясы керісінше пәнді сүюге, қызығуға ықпал жасайды.

Ойынның көптеген түрлері бар. Мысалы: сюжеттік ойындар, дене шынықтыру ойындары, дидактикалық ойындар, т.б. Ойын элементерін пайдаланудың маңызы өте зор. Мысалы: дидактикалық ойындар баланың ақыл – ойын дамытып, сабаққа деген қызығушылықтарын арттырады. Тіпті нашар оқитын балалардың өздері де ойын элеметтері араласқан сабаққа зор ынтамен, жігерімен қатысатынын өз тәжірибемнен көрдім. Оқушылардың назарын сабаққа аудару жолдарын іздестіру барысында грамматикалық ойындар арқылы бала белсенділігін арттырудың нәтижелі болғанын байқадым.

Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы педагогтар, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Психологтар мен педагогтар ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне енгізілді. Ойын технологиясы - оқу-тәрбие міндеттерін шешуге бағытталған әртүрлі ойындар түрлерін қолдануды көздейтін дидактикалық жүйелер.

Ойын технологиясының міндеттері:

1. ойын арқылы баланың сөздік қорын дамыту
2. жаңа сөздерді меңгерту.
3. үйренген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру.
4. ептілікке, ұқыптылыққа, төзімділікке үйрету.
5. ақыл-ой, есте сақтау, танымдық қабілеттерін дамыту.

Ойын технологиясы арқылы оқушылар келесі қасиеттерді меңгереді:

1. Оқушылар тек бақылаушы ғана емес, өздері қатыса отырып, қиын мәселелерді өз бетінше шеше білуге үйретеді.
2. Оқу процесінде алған білімді нақты істе қолдана білуге мүмкіндік береді.
3. Оқушы әрекетіне негізделген оқу көлемін басқарады.
4. Уақытты үнемдеуге үйретеді.
5. Оқушылар үшін психологиялық жағымды.
6. Ойын барысында шешім қабылдау оқушылардан аса жауапкершілікті талап етеді.
7. Оқушылар үшін қауіпсіз.
8. Кейде қарапайым оқу қызметімен салыстырғанда көп уақыт мөлшерін алады.
9. Ойын материалдары дәстүрлі оқу материалдарымен салыстырғанда күрделірек.
10. Кейбір ойын түрлерінде қатысушылардың саны шектеулі.
11. Ойын нәтижесінде өз жетістіктері, әсерлері, алған білімі, дағдысы жөнінде оқушылар ата-аналарымен, өзге балалармен, мұғалімдермен көбірек әңгімелеседі, кітапханада өз бетімен іздене білуге, қажетті материалдарды іріктей білуге үйренеді.

Ойын - мәдениет феномені. Ол – оқытады, тәрбиелейді, дамытады, ойын-сауық, демалыс уақыттарын сыйлайды. Бала өмірін ойынсыз елестету мүмкін емес. Сондықтан да педагогтар мен психологтардың негізгі мақсаты-ойын процесінде баланың жан – жақты дамуы, танымдық қызығушылығын арттыру, тілін дамыту т.б. Ойын әрдайым оқыту мен тәрбиелеудің мазмұнына сәйкес таңдалынады. Бұл классификацияға төмендегі ойын түрлерін жатқызамыз:

1. сөздік ойындар.
2. дидактикалық ойындар.
3. үстел-үсті ойындары.
4. сюжетті –рөлді ойындар.
5. диалог-ойындар.
6. қимылды ойындар.т.б

Сабақ өткізгенде ойын тәсілінің мына негізгі принціптерін ескеру тиіс:

1. Ұжымды, яғни балалар ұжымын біріңғай топтастыру.
2. Жеке және топтық тапсырмаларды қарсыластарынан бұрын шешу арқылы уақытты үнемдеу және достарына үлгі болу.
3. Әр ойынның мазмұнында жаңа элементтер болуы тиіс.
4. Балаларға ойынның пайдасын айтпау керек.
5. Ойын - ол сабақ емес, ол жаңа тақырыпқа балаларды қатыстыратын ойын әдісі.
6. Тәрбиешінің эмоциясы сол іс-әрекетті қалай сезінуіне байланысты болуы керек.
7. Ойын - ол диогностика құралы, бала ойын кезінде барлық жағымды, жағымсыз қасиеттерін көрсете алады.

Ойын кезінде баланы мәжбүрлеуге, ойынды бұзған балаларды бұл жерде жазалауға болмайды. Ойын соңында талдау жасап кім өзін қалай ұстағанын айтады. Баланың тілін дамытуда ойын мен ертегінің бала жүрегінің сабақта өте қуанышты жағдайын көрсетеді. Айтқым келіп отырғаны негізгі мақсат танымдық іс - әрекет қана емес, жеке қасиеттерін қалыптастырып ауызша жауап беру арқылы тілін дамыту.

Ойын терапияны алғаш қолданған ағылшын психологы Анна Фрейд екінші дүние жүзілік соғыста Лондондағы бомбылауда зардап шеккен балалармен жұмысында көрсетті. Егер бала ойын кезінде өзінің уайымын көрсетсе, сөзбен жеткізе білсе ол қорқыныштан, уайымнан арылады.

Ойын - балалар үшін тек сөз емес, ол - тіл, сондықтан балаға дер кезінде көңіл бөле білу керек. Ойнап отырған жалғыз бала және ойнап жүрген балалар тобы педагогикалық тұрғыдан қарағанда екі түрлі жайт. Ойын балалар үшін айналадағыны танып білу тәсілі. Ойынның негізгі ерекшелігі. Балалар үн-түнсіз ойнамайды. Тіпті бала жалғыз болғанның өзінде де сөйлесіп жүреді. Ойын процесінде сөйлесу қарым –қатынасы үлкен рөл атқарады. Сөйлесе жүріп, балалар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойынның негізгі құрылымдық элементтері мыналар: ойынның өзінен туатын және балалар жасайтын немесе ересектер ұсынатын ойын ережесі.

Ойын - бала үшін нағыз өмір. Олай болса мұғалім ойынды ақылмен ұйымдастыра білу қажет. Ол балаларға жақын болуға, олардың ойындарының сүйікті қатысушысы болуға тиіс. Ойын ешқашан да өзінің қызықтылығын жоғалтпайды, тек оның мазмұны, сипаты өзгереді.

Сюжетті – рөлді ойындар мектепке дейінгі балаларға тән, ең сипатты ойындар болып табылады. Ол балалар өміріне елеулі орын алады. Сюжетті-рөлді ойындарының ерекшелігі сол, оны балалар өзі жасайды. Ойынның дербес әрекеті айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар ұзақ та қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті – рөлді ойында бейнелеу құралы рөл мен ойын әрекеттері болып табылады. Мысалы:

«Дүкен» ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушының әрекеттерін, ал «Аурухана» ойынын ойнағанда балалар дәрігер мен науқастың әрекеттеріне келтіреді.

Драматизиялық ойындарда мазмұн, рөлдер, ойын әрекеті қандай да бір әдеби шығарманың, ертегінің т.б. сюжеті мен мазмұнына сәйкес болады. Ол сюжетті - рөлді ойынға ұқсас. Драматизия ойынында балаға қандай да болсын айқын тәсіл көрсетпеу керек ол үшін ойынның шын мәнінде ойын болғаны дұрыс.

Құрылыс ойыны - балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны қоршаған өмірді алуан түрлі құрылыстарды және соларға байланысты іс-әрекеттерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны бір жағынан сюжетті - рөлді ойынға ұқсас келеді және соның бір түрі деп қаралады.

Дидактикалық ойын формасы кішкене балаларға мейлінше тән оқыту формасы болып табылады. Ойын өлең мен қимылды ұштастыру негізінде жүргізіледі.

Дидактикалық ойынның нәтижесі қандай жолмен болса да өту емес, балалардың білімді игеру, ақыл-ой қызметін дамытуда, өзара қарым-қатынас жасауда жеткен жетістіктерінің көрсеткіші. Дидактикалық ойындарда да балалардың алдына қандай да бір міндеттер қойылады, оларды шешу үшін назарды жұмылдыру, ерікті зейін қою, ережені ой елегінен өткізе білу т.б. Олар балалардың түйсіну және қабылдау қабілетін дамытуға, ұғымдарын қалыптастыруға, білімді меңгеруге көмектеседі. Дидактикалық ойынның орталығы ойыншықтар мен ойын құралдары.

Үстел үсті ойындары - лото, домино, тапқырлық ойындар, пазылдар, леголар қимыл белсенділіктерін, ептілікті талап ететін ойындар, мозайка типтес ойындар жатады.

Қимыл ойындар балалардың қозғалысын жүгіру, секіру өрмелеу т.б қимылдарға жаттығуына және жетілдіруге мүмкіндік береді. Қимыл ойындары барлық жүйке - психикалық дамуына, жеке басының аса маңызды салаларының қалыптасуына да үлкен әсер етеді. Қимыл ойынында ережелерді ұйымдастырушы рөл атқарады, олар ойынның барысын, жүйелілігін, ойнаушылырдың қарым-қатынасын, баланың мінез – құлқын анықтайды. Сол сияқты ойындар да топта жас ерекшеліктеріне сай жүргізіледі. Ойын балаларға сабақта да, серуенде де өте қажет, тіпті бала жай дем алып отырғанның өзінде де ойын үстінде болады.

«Ойын - негізгі тәжірибе мен терең ойлаудың көпірі» - деп педагог С.Пинжи айтқандай, ойын - ақпарат алмастыру құралы, өмірлік проблемаларды жеңе білуді үйрену. Баланың өмірдегі түсінігі, еліктеуі, бақылауы осы ойын үстінде көрініс табады.

Қорыта келгенде, оқушылардың білімділік, шеберліктерінің жан - жақты дамуына, қалыптасуына, сөз іскерліктерін меңгеруіне ойын көп көмек береді. Олар арқылы түрлі дағдыларды меңгеру барысында оқушылар белсенділікке, өз бетінше жұмыс істеуге, қорытынды жасауға дағдыланады. Ал сабақ тақырыбына қарай ойынды таңдау, оны қызықты етіп тиімді пайдалану – бұл білім берушінің шеберлігі деп ойлаймын.

Практикалық бөлім. Қазақ тілі сабақтарында қолданылатын ойын түрлері мен ойнатылу шарттары.

Дидактикалық ойындар. Дидактикалық ойындарда міндетті түрде екі не одан да көп бала қатысатын ойындар түрін пайдаланған тиімді. Ойын арқылы оқыту үшін дидактикалық ойындар құрылған. Балаларға тапсырмалар ойын түрінде беріледі, бұл дидактикалық ойындардың негізгі ерекшеліктері. Әр дидактикалық ойынның танымдылық және тәрбиелік мазмұны болады. Дидактикалық ойындар үш топқа бөлінеді:

1. Заттық дидактикалық ойындар-дидактикалық ойыншықтармен және түрлі ойын материалдарымен ұйымдастырылады.
2. Үстел үстінде ойналатын дидактикалық ойындар- «Лото», «Домино», т.б.
3. Сөздік дидактикалық ойындар.

«Сиқырлы қоржын» ойыны. Сиқырлы қоржында ай аттары бар қағаздар жатады. Балалар сол қағаздарды алып шығады да, ай аттарын оқиды. Мысалы: наурыз, сәуір, мамыр – деген ай аттарын алып шықса, тақтада ілініп тұрған төрт жыл мезгілінің қайсысына сәйкес екенін тауып, сол жыл мезгілінің қасына іліп қоюы керек.

«Кері сана» ойыны.

Мақсаты: 10 көлеміндегі сандарды кері қарай санауды қайталау.

Барысы: Мұғалім көлемдегі санды көрсетеді де, бір баланың атын атап: «Әрі қарай кері сана» - дейді. Ол : «Тоғыз, сегіз, жеті» деп санай бастайды. Мұғалім балалардың біреуіне қарап, доп лақтырады. «Жеті» - дейді. Допты тосып алған бала «үш, екі, бір» деп жалғастырады.

«Тез ойла» ойыны.

Мақсаты:

1. Балалардың заттарды салыстыру, оң жақ, сол жақ сияқты түсініктерін дамыту.

2. Кеңестікті бағдарлай білуге үйрету.

3. Ойын арқылы шапшаңдыққа, тез ойлауға баулу. Мұғалім балаға өзінің алдында, оң, сол жақтарында нелер тұрғанын айтқызу.

«Нешінші?» ойыны.

Мақсаты: «Нешінші?» ұғымын қалыптастыру.

Барысы: Тақтаға 10 түрлі ойыншықтардың суреті ілінеді. Ортаға бір бала шығып, қатардан бір ойыншықты алады. Балалар қатардан нешінші затты алғандығын алақандарын шапалақтау арқылы көрсетеді. Ойыншықтың атын атау керек. Ойын барысында «нешінші?» деген ұғымды қалыптастыру. Балалардың сөздік қорын дамыту, қызығушылығын арттыру.

«Апта күндері» ойыны.

Мақсаты: Апта күндерін атап, есте сақтай білуге үйрету.

Барысы: Арнайы дайындалған карточканы көрсетіп, таныстыру. Апта күндерін атату, карточканы таратып беру. Тақтаға шыққан бала карточкаға сәйкес өз апта атын білу керек. Мұғалім бұйрығымен, «дүйсенбі» бір адым алдыға десе, тұрып қалмай алдыға шығу керек. Бұдан соң балалар кезекпен ауысып тақтаға шығады. «Апта күндері» ойыны ереджесі. 7 бала тақтаға шығады да, апта күндерінің атаулары жазылған қағаздарды қолдарына алып, рет-ретімен сапқа тұрады. Сыныптағы балалар апта күндерін бір рет қайталап шығады. Содан кейін апта күндерінің атауларын ұстап тұрған балалар бір-бірімен араласып тұрады. Сыныптаға балалардың ішінен бір бала шығып, апта күндерін рет-ретімен тұрғызуы керек. Сондай-ақ балаларды екі топқа бөліп, бұл ойынды жарыс түрінде өткізуге болады

«Дүкенде» ойыны. Тақтада дүкенде сатылатын заттардың суреттері ілініп тұрады. Ойыншық дүкенінің заттары бір бөлек, кітап дүкенінің заттары бір бөлек, киім дүкенінің заттары бір бөлек, азық-түлік дүкенінің заттары бір бөлек. Оқушыларға «Бұл қандай дүкен?» және «Дүкенде не сатылады?» деген сұрақтарды қойып, олардан дұрыс жауап алу. Содан кейін сол ілініп тұрған суреттерді араластырып іліп қоямын. Балаларға араласқан заттарды өз дүкендеріне апарып қоюды тапсыру. Қай топ тапсырманы дұрыс және тез орындағанына мән беру. Сабақтың соңында жеңімпаз болған топқа сыйлық тарату. (Мысалы: кәмпит, т.б.)

«Театр» ойыны. Сабақта өткен ертегі, өлең мазмұны бойынша кейіпкерлерге бөлініп, рөлдік ойын ойнату

Қорыта келгенде, ұстаз мақсаты - қалай болғанда да шәкірттеріне тиесілі білімді меңгерту. Ал, ойын – қазақ тілін оқытудағы ең бір тиімді тәсілдерінің бірі деп ойлаймын. Сондықтан, ойын технологиясы мемлекеттік тілді дамыту ісіне қосылған бір үлес деуге болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2021 – 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
2. Кудайбергенова К.С. «Ойын элементтерін сабақта қолдану» Алматы, 2013 жыл
3. М. Жұмабаев «Педагогика» кітабы, Алматы, 2012 жыл
4. Нұрмағамбетова Ә. М. Ақпараттық коммуникативтік технологияны оқу үрдісінде пайдалану.// Педагогикалық альманах, №3-4, 2010
5. Ибраимова Б. Ойын технологиясы - нәтижелі білім берудің көзі.// Қазақстан мектебі, № 8, 2022