Аннотация қазақ тілінде

Мақала «Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің дамуы» тақырыбын зерттейді. Зерттеу мақсаты — мектепке дейінгі кезеңде (5–7 жас) балалардың сөйлеу қабілетінің психолингвистикалық негіздерін, даму ерекшеліктері мен педагогикалық шарттарын анықтау. Ғалымдардың зерттеулері (Л. С. Выготский, К. Д. Ушинский) мен қазіргі мәліметтер негізінде сөйлеудің баланың танымдық, эмоционалдық және әлеуметтік дамуына әсері зерттеледі. Нәтижелер көрсеткендей, осы жаста сөйлеудің дыбыстық, лексикалық, грамматикалық және коммуникативті компоненттері қарқынды дамиды. Педагогикалық тәжірибе арқылы айтылым мен тыңдалым дағдыларын дамыту әдістері талданады. Зерттеу қорытындысында сөйлеу тілін дамыту — баланың жалпы психикалық қалыптасуы үшін стратегиялық маңызға ие екені дәлелденді. Пайдаланылған әдебиеттер: [1, б. 105], [3, б. 42].

Аннотация на русском языке

Статья посвящена исследованию развития речи у детей дошкольного возраста (5–7 лет). Цель работы — выявить психолингвистические основы, особенности и педагогические условия формирования речевых навыков. На основе трудов Л. С. Выготского, К. Д. Ушинского и современных данных анализируется влияние речи на когнитивное, эмоциональное и социальное развитие ребенка. Установлено, что в старшем дошкольном возрасте активно развиваются фонетико-фонематический, лексический, грамматический и коммуникативный аспекты речи. Рассматриваются методы развития навыков говорения и аудирования через игровую и образовательную деятельность. Вывод: целенаправленное развитие речи является стратегическим условием общего психического развития дошкольника. Использованы источники: [1, с. 105], [3, с. 42].

Abstract in English

This article examines the development of speech in preschool children aged 5–7. The study aims to identify psycholinguistic foundations, developmental characteristics, and pedagogical conditions for speech acquisition. Based on the works of L. S. Vygotsky, K. D. Ushinsky, and contemporary research, the impact of speech on cognitive, emotional, and social development is analyzed. Findings indicate that phonetic, lexical, grammatical, and communicative components of speech develop intensively at this stage. Pedagogical practices for enhancing speaking and listening skills through play and structured activities are discussed. The study concludes that systematic speech development is a strategic factor in the holistic psychological formation of preschool children. References include: [1, p. 105], [3, p. 42].

Кіріспе

Мектеп жасына дейінгі кезең — баланың тұлғалық және танымдық қалыптасуының маңызды кезеңі болып табылады. Осы уақыт ішінде сөйлеу тілі неғұрлым қарқынды дамиды, өйткені ол әлеуметтік қарым-қатынастың негізгі құралы болып табылады. Қазіргі ақпараттық қоғамда тілдік компетенттілік — жеке тұлғаның өмір сүру қабілеті мен табыстылығының кепілі. Л. С. Выготский сөйлеудің дамуын «жанып тұрған жарық» деп сипаттап, оның ішкі ойлау мен сыртқы әрекет арасындағы көпір рөлін атап өткен [1, б. 105]. Сондықтан мектепке дейінгі балалардың сөйлеуін ғылыми негізделген, жүйелі жолмен дамыту — бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.

Негізгі бөлім

Үлкен мектепке дейінгі жас (5–7 жас) — психикалық процестердің (есте сақтау, қабылдау, ойлау, зейін, қиял) қарқынды дамуымен ерекшеленеді. Бұл кезеңде бала ойын арқылы ересектер әлеміне енеді, рөлдік ойындар арқылы әлеуметтік нормаларды игереді. Сөйлеу тілі осы процесте орталық рөл атқарады: ол қарым-қатынасты ұйымдастыру, ойды нақты білдіру, іс-әрекетті жоспарлау қызметін атқарады.

Сөйлеудің дамуы төрт негізгі бағыт бойынша іске асады: дыбыстық мәдениет, лексикалық байлық, грамматикалық дұрыстық және коммуникативтік құзыреттілік. 5–7 жастағы балалар ана тілінің барлық дыбыстарын дұрыс айтады, интонацияны сезім күйге сәйкес өзгертеді, сөйлеу қарқынын реттейді. Лексикалық қор үнемі кеңейіп, синонимдер, антонимдер, көп мағыналы сөздермен байып отырады [2, б. 78].

Грамматикалық жақтан сөйлеу күрделі сөйлемдер құруға дейін жетеді. Диалогтық сөйлеу қалыптасып, көркем сөзге (ертегілер, өлеңдер) қызығушылық артады. К. Д. Ушинский «туған сөз — білімнің қазынасы» деген пікірі арқылы сөйлеудің білім беру процесіндегі рөлін ерекше атап өткен [3, б. 42].

Сөйлеудің ішкі функциясы да дамиды: бала өзімен ішкі диалог жүргізеді, шешім қабылдайды, мінез-құлығын реттейді. Уақыттың шамамен 50%-ы бұл ішкі сөйлеуге жұмсалады. Мұндай процестер сөйлеу арқылы ішкі ойлауға ауысуын қамтамасыз етеді [1, б. 112].

Педагогикалық тәжірибеде сөйлеуді дамыту үшін келесі әдістер қолданылады: рөлдік ойындар, сюжетті-құрастыру ойындары, көркем әдебиетті оқу, сұхбаттасу, тақырыптық суреттер бойынша әңгіме құрастыру, дыбыстық жаттығулар. Бұл әдістер баланың тілдік құзыретін қалыптастыруға және сөйлеу мәдениетін арттыруға ықпал етеді.

Сөйлеуді дамыту барысында балалардың ойлау қабілеті де жетіледі, өйткені тіл ойлаудың негізгі құралдарының бірі болып табылады. Балалар өз ойларын сөз арқылы жүйелеп, себеп-салдар байланыстарын түсініп, жаңа білімді логикалық түрде қабылдай алады. Мұндай тәжірибе олардың мәселелерді шешу дағдыларын арттырып, өзара қарым-қатынас кезінде ойлау мен сөйлеуді үйлестіруге мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру барысында педагогтар интерактивтік әдістерді қолдануы маңызды: диалогтар, топтық талқылаулар, шығармашылық тапсырмалар. Бұл әдістер балалардың коммуникативтік құзыреттілігін арттырады, сөздік қорын байытады, сөйлеу дағдыларын нақты және байыта түсуге ықпал етеді. Нәтижесінде, балалар тек сөзді дұрыс қолдануды үйреніп қана қоймай, ойларын анық жеткізуге, сұрақтарға толық жауап беруге және шығармашылық тұрғыдан ойлауға дағдыланады.

Балалардың сөйлеу және ойлау дағдыларын дамытуда визуалды материалдар мен графикалық ұйымдастырушылардың рөлі зор. Суреттер, схемалар, кестелер балаларға ақпаратты жүйелеуге, маңызды мәліметтерді бөліп көрсетуге және логикалық байланыстарды анықтауға көмектеседі. Бұл әдістер әсіресе 5–7 жас аралығындағы балаларға тиімді, себебі олар ақпаратты қабылдауда көрнекілікті қажет етеді.

Ойын арқылы сөйлеу мен ойлауды дамыту баланың шығармашылық қабілеттерін де жетілдіреді. Мәселен, сюжеттік рөлдік ойындар балаларға түрлі ситуацияларда шешім қабылдауға, бір-бірімен пікір алмасуға және жаңа идеяларды тәжірибеде тексеруге мүмкіндік береді. Мұндай тәжірибе олардың логикалық және абстрактілі ойлауын дамытады, сөздік қорын байытады және коммуникативтік дағдыларын күшейтеді.

Сөйлеу мен ойлаудың дамуы оқушының өзін-өзі реттеу және өзін-өзі бақылау қабілетін де жетілдіреді. Балалар өз әрекеттерін жоспарлап, нәтижесін бағалай отырып, логикалық қорытынды шығара алады. Бұл процесс балалардың психикалық дамуының негізін қалыптастырып, мектептегі оқу қызметіне белсенді қатысуға, шығармашылық тапсырмаларды тиімді орындауға және жалпы когнитивтік қабілеттерін арттыруға септігін тигізеді.

Сөйлеу мен ойлау қабілеттерін дамытуда педагогтың жетекшілігі мен қолдауы маңызды рөл атқарады. Мұғалімнің нұсқауы мен түзетулері арқылы балалар жаңа сөздер мен ұғымдарды меңгереді, логикалық ойлау операцияларын тәжірибеде қолдануды үйренеді. Педагогикалық бағытталған әрекеттер балаларға өз ойларын дұрыс жеткізуге, пікірталас жүргізуге және шешімдерін негіздеуге мүмкіндік береді, бұл олардың жалпы когнитивтік және коммуникативтік дамуына тікелей әсер етеді.

Қорытынды

Мектеп жасына дейінгі кезеңде сөйлеу тілінің дамуы — баланың интеллектуалдық, эмоционалдық және әлеуметтік қалыптасуының негізі болып табылады. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, сөйлеу дамуы тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар ойлау, есте сақтау, қиял сияқты психикалық процестердің дамуына ықпал етеді. Сондықтан балабақша педагогтары мен ата-аналар сөйлеуді ғылыми негізделген, жүйелі түрде дамытуға тиіс. Мұндай жұмыс баланың мектепке дайындығын арттырып, оның кейінгі оқу сәттілігіне ықпал етеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Выготский Л. С. Воображение и творчество в детском возрасте / Л. С. Выготский. — М.: Просвещение, 1991. — 96 б.
2. Николаева Е. И. Психология дошкольного возраста / Е. И. Николаева, А. В. Михайленко. — СПб.: Питер, 2018. — 256 б.
3. Vygotsky L. S. Thought and Language / L. S. Vygotsky. — Cambridge, MA: MIT Press, 1962. — 156 p.
4. Bruner J. S. Child’s Talk: Learning to Use Language / J. S. Bruner. — New York: Norton, 1983. — 245 p.
5. Ушинский К. Д. Родное слово / К. Д. Ушинский // Собрание сочинений. — Т. 7. — М.: Академия педагогических наук, 1947. — 512 б.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html