Аннотация. Мақалада халықаралық саяси жəне экономикалық санкциялардың қазіргі аспектілері қарастырылады, əлемдік саясаттың қазіргі жағдайын ескере отырып, халықаралық санкциялар ұғымына авторлық анықтама беріледі, халықаралық санкцияларды талдау механизмі сипатталады. Ғылымда халықаралық санкциялар көбінесе егеменді мемлекетке, оның институттарына, ұлттық компанияларға немесе жеке азаматтарға бағытталған, олардың қызметін мəжбүрлеу, шектеу, тежеу немесе алдын-алу мақсатында біржақты немесе ұжымдық саяси, экономикалық немесе құқықтық шаралар кешенін білдіреді. Басқаша айтқанда, Санкциялар əскери емес жəне күшсіз мəжбүрлеу шараларын қамтиды. Халықаралық санкциялар рөлінің мұндай трансформациясы, ең алдымен, əлемдік экономиканың жаһандануының күшеюімен, жекелеген мемлекеттердің, сауда қауымдастықтары мен трансұлттық корпорациялардың əлемдік экономикалық процестерге тартылуын күшейтумен байланысты. Сонымен қатар, бұл БҰҰ рөлінің əлсіреуіне, осы ұйым қызметінің тиімділігінің төмендеуіне, қоғамның қабылдаған шешімдеріне деген сенімін жоғалтуға, сондай-ақ БҰҰ реформасы туралы ұзаққа созылған пікірталасқа байланысты. Халықаралық санкциялардың табиғатын талдай отырып, олардың қазіргі халықаралық саяси конъектураға байланысты тез өзгеру қабілетін ерекше атап өткен жөн. Санкциялар əлемдіқ үстем державалардың мүдделерімен тікелей байланысты жəне олардың сыртқы саяси бағытының векторына байланысты өзгереді. Түйін сөздер: саясаттану, əлемдік саясат, саяси ықпал, үстем держава, халықаралық санкциялар, саяси жəне экономикалық санкциялар, санкциялар, санкциялар стратегиясы.

Смысл и содержание политико-экономических санкций

Аннотация. В статье рассматриваются современные аспекты международных политических и экономических санкций, дается авторское определение понятия международных санкций с учетом современного состояния мировой политики, описывается механизм анализа международных санкций. В науке международные санкции часто представляют собой комплекс односторонних или коллективных политических, экономических или правовых мер, направленных на суверенное государство, его институты, национальные компании или отдельные граждане с целью принуждения, ограничения, сдерживания или предотвращения их деятельности. Другими словами, санкции включают в себя меры невоенного и ненасильственного принуждения. Такая трансформация роли международных санкций связана, прежде всего, с усилением глобализации мировой экономики, усилением вовлеченности отдельных государств, торговых ассоциаций и транснациональных корпораций в мировые экономические процессы. Кроме того, это связано с ослаблением роли ООН, снижением эффективности деятельности этой организации, утратой доверия общества к принятым решениям, а также затяжной дискуссией о реформе ООН. Анализируя природу международных санкций, следует особо отметить их способность быстро меняться в зависимости от современной международной политической конъюнктуры. Санкции напрямую связаны с интересами доминирующих в мире держав и варьируются в зависимости от вектора их внешнеполитического курса. Ключевые слова: политология, мировая политика, политическое влияние, сверхдержава, международные санкции, политико-экономические санкции, санкционные действия, санкционная стратегия.

The meaning and content of political and economic sanctions

Abstract. The article examines the main mechanisms of modernization of the environmental policy of the Republic of Kazakhstan at the present stage. The authors pay close attention to the problem of compliance with environmental standards for developing the country's economy in the conditions of market relations. New approaches to state management in accordance with the requirements of ecological standards are carefully studied. The authors analyze in detail the socio-political foundations and the basic ecological rights of citizens. The main environmental rights are the right to a favorable environment for their life and health; the right to establish public associations and ecological protection funds; the right to participate in the decision-making process of state bodies on environmental issues; the right to participate in meetings, rallies, pickets, marches and demonstrations, referendums in the field of environmental protection; the right to apply to state bodies with letters, complaints, statements, and proposals on environmental protection issues and to demand their consideration; the right to receive timely, complete and reliable environmental information from state bodies and organizations; the right to bring claims to the court for compensation for damage caused to their health and property as a result of a violation of environmental legislation. Keywords: ecology, ecological balance, society, environmental law, environmental state bodies, environmental protection, environmental information, natural environment, environmental policy.

Кіріспе. Саясаттану ғылымында, сондай-ақ халықаралық қатынастардың қазіргі тəжірибесінде ежелгі дəуірден бастап репрессия термині қолданылған, бұл басқа мемлекеттің заңсыз əрекеттеріне жауап ретінде бір мемлекет қолданатын саяси жəне экономикалық сипаттағы шаралар деп түсінілген. Уақыт өте келе «репрессия» термині ескірді жəне оның орнына «халықаралық санкциялар» ұғымын қолдана бастады, бірақ кең мағынада. «Халықаралық санкциялар» терминінің қазіргі мағынада қалыптасуы бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін басталды жəне Ұлттар Лигасының қызметімен байланысты болды. Осы сəттен бастап Халықаралық Санкциялар Ұлттар Лигасының жарғысында бекітілген ұжымдық қауіпсіздікті сақтау мақсатында əскери емес мəжбүрлеу құралы бола бастады. Ұлттар Лигасы Жарғысының 16-бабында Лиганың кез-келген мүшесі Жарғының ережелеріне қайшы келетін соғысқа қатысқан жағдайда Лиганың басқа мүшелері «онымен барлық сауда немесе қаржылық қатынастарды дереу бұзуға міндеттенеді». Қарсыластарыңыздың стратегиялық басымдықтарын дұрыс анықтап, содан кейін ғана қорытынды жасап, сыртқы саясатты түзету маңызды. Н.Б. Сейсен көрсеткендей: «Қазақстан Республикасы халықаралық аренаға шығады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының 2020- 2030 жылдарға арналған сыртқы саясатының Тұжырымдамасы бекітілді, онда еліміздің түрлі санкцияларға қарсы алдын алу шаралары қарастырылған» [1, 37-бет]. Алайда, халықаралық санкциялар ұғымы əскери қақтығыстардың алдын алуға бағытталған мəжбүрлеу шарасынан əлдеқайда кең болды. Осы мақалада біз қазіргі саяси жағдайдағы санкциялардың əдіснамалық маңыздылығын кеңінен ашқымыз келеді.

Əдістері. Зерттеу əдіснамасы материалистік немесе идеалистік монизмнен босатылған жəне барлық қоғамдық жəне саяси, халықаралық-құқықтық құбылыстардың плюралистік, көп сызықты өзара тəуелділігіне негізделген диалектикалық əдісті қолданды. Диалектикалық өзара тəуелділік жəне əдістердің өзара əрекеттесу əдісі де қолданылды: теориялық жəне эмпирикалық, тарихи жəне логикалық, индукция жəне шегеру жəне т.б. Сондай-ақ, гуманитарлық ғылымдарда ұзақ уақыт сыналған жəне өзін ақтаған, халықаралық экономикалық қатынастардың саяси негіздерінің мəнін ашатын құрылымдық-функционалдық талдау əдісі қолданылды.

Нəтижелері. Саясаттану ғылымында халықаралық санкциялар көбінесе егеменді мемлекетке, оның институттарына, ұлттық компанияларға немесе жеке азаматтарға бағытталған, олардың қызметін мəжбүрлеу, шектеу, шектеу тиым салу немесе алдын-алу мақсатында біржақты немесе ұжымдық саяси, экономикалық немесе құқықтық шаралар кешенін білдіреді. Басқаша айтқанда, санкциялар əскери емес жəне күшсіз мəжбүрлеу шараларын қамтиды [2, 10- бет]. Халықаралық санкциялар рөлінің мұндай трансформациясы, ең алдымен, əлемдік экономиканың жаһандануының күшеюімен, жекелеген мемлекеттердің, сауда қауымдастықтары мен трансұлттық корпорациялардың əлемдік экономикалық процестерге тартылуын күшейтумен байланысты. Сонымен қатар, БҰҰ рөлінің əлсіреуіне, осы ұйым қызметінің тиімділігінің төмендеуіне, қоғамның қабылдаған шешімдеріне деген сенімін жоғалтуға, сондай-ақ БҰҰ реформасы туралы ұзаққа созылған пікірталасқа байланысты. Санкцияларды жіктей отырып, біріншіден, халықаралық ұйымдар деңгейінде оның мүшелерінің көпшілігі қабылдаған ұжымдық санкцияларды бөлуге болады; екіншіден, егеменді мемлекет басқа мемлекетке, оның институттарына, ұлттық компанияларға немесе тіпті жеке азаматтарға салған жеке санкциялар. Халықаралық санкциялардың объектісі ретінде мыналар болуы мүмкін: а) мемлекет жəне оның институттары; б) экономиканың жекелеген салалары немесе секторлары; в) ұйымдар; г) жеке тұлғалар. Субъектілер бойынша санкциялар біржақты жəне ұжымдық болып жіктеледі. Мақсаты мен табиғаты бойынша санкциялардың саяси жəне экономикалық түрлерін ажыратуға болады. Қазақстан Республикасының 2020-2030 жылдарға арналған сыртқы саясатының тұжырымдамасы халықаралық санкциялар бөлігіндегі қазіргі заманғы шындыққа жауап беретіндей іс-қимылдар əзірлеуде. Ақордада өзінің қарсыластарының нақты стратегиялық басымдықтарын назарға ала отырып, өзінің объективті сыртқы саяси міндеттерін, мүмкіндіктері мен қауіп-қатерлерін ескеретін санкциялық стратегия уақтылы əрі жедел əзірледі жəне енгізілді [3].

Саяси санкциялар: - дипломатиялық (дипломатиялық визалардың күшін жою немесе дипломатиялық өкілдіктер қызметкерлерін кері қайтарып алу); - спорттық (спорттық іс-шараларға қатысуға тыйым салу, спорттық ойындарды болдырмау немесе ынтымақтастықты тоқтату); - мəдени (ғылыми-техникалық жəне мəдени ынтымақтастықты тоқтату, іс-шаралардың күшін жою); - дербестендірілген (елге кіруге тыйым салу немесе жекелеген азаматтарға кіру мүмкіндігін шектеу).

Экономикалық санкциялар: - коммерциялық (сауда эмбаргосы, нарықтарға кіруге тыйым салу немесе шектеу, қаржы ресурстары мен инфрақұрылымға шектеу қою); - технологиялық (технологиялар мен ресурстарға қол жеткізуге тыйым салу немесе шектеу, техникалық қызмет көрсетуді тоқтату жəне т.б.); - қаржылық (шоттарға тыйым салу жəне тоқтату, шетел валютасы үшін активтерді бұғаттау жəне т.б.) [4, 269-бет]. Халықаралық санкциялардың табиғатын талдай отырып, олардын ерекшеліктерін атап өткен жөн, себебі олар қалыптасқан халықаралық саяси конъюнктураға байланысты жедел өзгеруге қабілетті. Санкциялар əлемдік үстем державалардың мүдделерімен тікелей байланысты жəне олардың сыртқы саяси бағытының векторына байланысты өзгереді [5, 71-бет].

Пікірталас. Əдетте, бұл сыртқы саясатта басқаларға қарағанда санкцияларды жиі қолданатын дамушы елдер емес, əлемдік үстем державалар. Бұл əлемдік державаларда кең саяси жəне экономикалық мүдделердің, қажетті ресурстардың, сыртқы саяси тəжірибенің жəне əлемдік аренада ықпалдың болуына байланысты. Көбінесе мұндай шараларды енгізу санкциялар объектісіне нақты əскери-саяси немесе экономикалық қысыммен нығайтылуы керек. Сонымен қатар, санкциялардың тиімділігіне əлемдегі жəне белгілі бір аймақтағы мемлекеттің беделі мен болашағына маңызды əсер етеді. Санкциялардың тағы бір маңызды ерекшелігі - оларды қолдану тек дамушы экономикасы бар шағын мемлекеттерге қатысты тиімді болуы мүмкін. Супер державаларға қарсы санкциялар қолдану тиімсіз ғана емес, кейде санкциялар қолданған ел экономикасы үшін жағымсыз салдарға əкелуі мүмкін [6, 33-бет].

Халықаралық санкциялардың бес деңгейін бөлуге болады: 1) халықаралық ұйымдар санкциялар енгізетін жаһандық деңгей, мысалы, БҰҰ, ХВҚ, G7 жəне т.б.; 2) халықаралық санкциялар енгізілетін мемлекетаралық деңгей жекелеген мемлекеттер немесе одақтас мемлекеттердің бірлестіктері; 3) салалық деңгей-мемлекетаралық ынтымақтастыққа тартылған жекелеген мемлекеттік институттардың, экономика секторларының немесе салаларының деңгейі; 4) трансұлттық, мемлекеттік жəне мемлекеттік жəне сыртқы сауда қызметін жүргізетін жеке компаниялар мен корпорациялар; 5) жеке деңгей-жекелеген азаматтардың, қабылдаушы тұлғалардың деңгейі; шешімдер, көрнекті саясаткерлер, қоғам қайраткерлері немесе қылмыскерлер [7]. Бұл деңгейлерді пирамида түрінде көрсетуге болады жəне дəрежені бағалауға тырысады санкциялар объектісіне əр деңгейдің əсері бар. Мұнда санкциялар деңгейіне байланысты санкциялар дəрежесі пропорционалды емес жəне сапалық жағынан да, сандық жағынан да ерекшеленетінін білуге болады. Жаһандық деңгейде қабылданған санкциялар олардың объектісіне барынша əсер етеді, зиян келтіреді жəне оның мемлекеттік жəне қоғамдық өмірінің барлық салаларына əсер етеді. Мемлекетаралық деңгейде енгізілген санкциялар экономиканың барлық секторлары мен салаларына айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін, сондай-ақ мемлекеттік институттардың жұмысына кедергі келтіруі мүмкін, қандай да бір жолмен айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін, бірақ жаһандық жəне мемлекетаралық деңгейдегі санкциялардан айырмашылығы, олардың таралуы тек жекелеген, əдетте, ең сезімтал жəне осал салалармен шектеледі [8]. Корпоративтік жəне жеке деңгейлердегі мақсатты санкциялар ең аз əсер етуі мүмкін. Мұндай санкциялар профилактикалық сипатқа ие жəне қарсыластарын өз позицияларын ойлануға жəне қайта қарастыруға шақыруға бағытталған. Корпоративтік санкциялар қаржы - экономикалық немесе технологиялық жоспарда белгілі бір қиындықтар тудыруы мүмкін, сонымен қатар жеке компаниялар мен корпорациялардың беделіне нұқсан келтіруі мүмкін. Жеке санкциялардың əлемдік саясатқа жəне əсіресе мемлекетаралық қатынастарға əсері минималды жəне көбінесе шешім қабылдаушыларға, саясаткерлерге, қоғам қайраткерлеріне немесе қандай да бір қылмыс жасады деп күдіктенген азаматтарға психологиялық қысым жасайды [9]. Бастапқыда енгізілген санкциялармен бір деңгейде болатын жауап санкцияларын пропорционалды немесе симметриялы деп санауға болатындығын ескерген жөн. Тиісінше, бастапқыда енгізілген санкциялар деңгейінен асып кететіндер пропорционалды емес немесе асимметриялық жауап санкциялары болып саналады. Таза саяси санкцияларға жауап ретінде енгізілген экономикалық санкциялар да сəйкес емес немесе асимметриялық қарсы шара болатыны анық. Ұсынылған модельден көрініп тұрғандай, халықаралық ұйымдар мен егемен мемлекеттер ғана емес, сонымен қатар бүкіл салалар, корпорациялар жəне тіпті жеке азаматтар халықаралық санкциялардың нысаны бола алады. Сонымен бірге, халықаралық санкциялардың субъектісі тек халықаралық қатынастардың дəстүрлі акторлары-егемен мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар болып қала береді. Санкциялар пирамидасы сыртқы саяси шешім қабылдаушыларға санкциялар дəрежесін дұрыс бағалауға жəне пропорционалды жəне теңдестірілген қарсы шаралар дайындауға көмектеседі [10, 21-бет]. Санкциялар пирамидасы мемлекеттік санкциялар стратегиясын əзірлеудің негізгі моделі ретінде де қолданыла алады. Санкциялық стратегияның көмегімен сыртқы саяси шешімдер қабылдайтын адамдар қандай санкциялар, кімге қарсы жəне қандай нақты жағдайда қолдану керектігі туралы нақты түсінік бере алады [11, 109-бет]. Бұдан басқа, санкциялық стратегия санкцияларды енгізумен байланысты тəуекелдерді алдын ала талдауға жəне мүмкіндігінше санкциялық əсерлердің барлық деңгейлерінде олардың салдарын бағалауға көмектеседі. Сондай-ақ, қарсыластардың ықтимал санкцияларына жауап ретінде барлық мүмкін қарсы шараларды дайындап, есептеу орынды болады [12, 152-бет].

Қорытынды. Халықаралық санкциялардың салдары экономикалық өсу қарқынының баяулауына, модернизацияға жəне технологиялық қайта жарақтандыруға, сондай-ақ ЖІӨ-нің төмендеуіне жəне халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуіне əсер ететінін атап өткіміз келеді. Сонымен қатар, мемлекеттің беделі төмендейді жəне елдің əлемдік аренадағы маңызы нашарлайды. Қазіргі кезде маңызды жəне салмақты сыртқы саяси шешімдердің уақыты келді.

Пайдаланылғын əдебиеттер тізімі:

1. Сейсен Н.Б. Политическая общность людей в свете политической и социальной модернизации // Вестник КазНПУ им.Абая. Серия «Социологические и политические науки». – 2019. – № (59). – С.37-41.
2. Концепция внешней политики Республики Казахстан на 2020-2030 годы.
3. Шепелев И.Г., Морозов С.Г. Анализ санкций против России, определение возможного их влияния на развитие отечественного оборонно-промышленного комплекса и промышленности в целом // Экономика, управление и инвестиции. – 2018. – № 2 (4). – С.10-17.
4. Tomas Malmlof. Economy, Energy and Sanctions // A Rude Awakening. Ramifications of Russian Aggression Towards Ukraine. – June 2014. – Pp.71-80. 5. Пронин А.В. О правовой природе санкций ЕС в отношении РФ // Историческая и социально-образовательная мысль. – 2019. – № 2 (24). – С.33-36.
5. Hufbauer G. C., Schott J. J., Elliott K. A. (2015). Economic Sanctions Reconsidered: History and Current Policy. 2nd ed. Washington, DC: Peterson Institute for International Economics.
6. Granville Chr. (2014). EU’s Sanctions on Russia Will Fail to Be a Knockout Blow // Financial Times. – July 29. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Əлеуметтік жəне саяси ғылымдар» сериясы, №1(73) 2021 ж.
7. Hufbauer G. C., Schott J. J., Elliott K. A., Oegg B. (2007). Economic Sanctions Reconsidered: History and Current Policy. – 3rd ed. Washington, DC: Peterson Institute for International Economics (2017).
8. Городецкий А.Е. Национальный суверенитет и экономическая безопасность в условиях применения экономических санкций // Экономическая безопасность России: проблемы и перспективы. Материалы II Международной научно-практической конференции. – Нижний Новгород, 2014. – С. 21-29.
9. Распопова А.Ю. Текущее экономическое положение России и влияние экономических санкций // Экономика и социум. – 2014. – № 3−3 (12). –С. 109−111.
10. Круглова И.А. Экономические санкции как инструмент регулирования международных экономических отношений // Ученые записки Международного банковского института. –2015. – № 11 (2). – С. 152-156.
11. Орлова Н.В. Финансовые санкции против России: влияние на экономику и экономическую политику // Вопросы экономики. – 2014. – № 12. –С. 54-66.