Аннотация: Мақалада заманауи білім беру жүйесіндегі өзекті мәселе – жасанды интеллект (ЖИ) құралдарын қолдану арқылы жасөспірімдердің soft skills қабілеттерін дамыту талданады. XXI ғасырдың білім беру парадигмасында академиялық біліммен қатар, коммуникативтік, сыни ойлау, командамен жұмыс істеу, эмоциялық интеллект, уақытты басқару сынды икемді дағдылардың маңыздылығы артып отыр. Бұл дағдылар болашақ маманның кәсіби және әлеуметтік өмірде табысты болуына тікелей әсер етеді

Жасанды интеллект құралдары (мысалы, адаптивті оқыту жүйелері, генеративті чат-боттар, цифрлық тренажерлер, дербестендірілген контент) – білім алушылардың жеке қажеттіліктеріне сай орта құруға мүмкіндік береді. Алайда soft skills дағдыларын автоматтандырылған құралдар арқылы дамыту – күрделі педагогикалық мәселе. Мақалада soft skills ұғымының мәні мен құрылымы, оның жасөспірімдер психикасындағы даму кезеңдерімен байланысы, сондай-ақ ЖИ-мен интеграциялау механизмдері теориялық тұрғыдан сипатталады

Автор В.В. Сериков, А.В. Хуторской, Л.С. Выготский, А.Н. Леонтьев сынды ғалымдардың тұлғаға бағытталған және әрекеттік тәсілдерге қатысты тұжырымдарын негізге ала отырып, ЖИ-ді қолданудағы педагогикалық шарттарды ұсынады. Зерттеу шеңберінде soft skills қабілеттерінің ЖИ арқылы мақсатты дамуына жағдай жасайтын дидактикалық модель құрылымын жасау қажеттілігі айқындалады. Педагогтың кәсіби құзыреттілігі, цифрлық сауаттылығы, тұлғалық қолдауы – ЖИ құралдарының тиімділігін арттыратын негізгі факторлар ретінде қарастырылады Цифрландыру дәуірінде білім беру үдерісі технологиялық, психологиялық және педагогикалық тұрғыда елеулі трансформацияға ұшырап отыр. Жасанды интеллект (AI) – осы өзгерістердің басты катализаторы ретінде білім алушылардың танымдық және тұлғалық даму үдерісіне жаңа мүмкіндіктер ұсынады. Бұл әсіресе жасөспірім кезеңінде ерекше мәнге ие, себебі осы жаста тұлғаның қалыптасуы, әлеуметтенуі және өзін-өзі танып-білуі белсенді жүреді. 

Кіріспе: Қазақстан Республикасының 2023–2029 жылдарға арналған орта білім беру тұжырымдамасында цифрлық педагогиканың мүмкіндіктерін кеңейту, жасанды интеллектке негізделген платформаларды енгізу, оқушылардың жеке білім траекторияларын қалыптастыру – негізгі міндеттердің бірі ретінде белгіленген (ҚР БҒМ, 2023). Мұндай өзгерістер soft skills дағдыларын дамыту қажеттілігін өзекті етеді. Soft skills – тұлғаның эмоциялық интеллектін, топпен жұмыс істеу қабілетін, шешім қабылдау, өзін-өзі реттеу, көшбасшылық сияқты өмірлік маңызды қабілеттер жиынтығы. ЮНЕСКО сараптамалық есебінде (UNESCO, 2022) 2030 жылға қарай еңбек нарығындағы сұранысқа ие қабілеттердің 50–70%-ын дәл осы икемді дағдылар құрайтыны атап өтілген. Жасанды интеллект құралдары – мысалы, ChatGPT, Khan Academy платформасы, Google Classroom AI кеңейтімдері, сондай-ақ эмоциялық интеллектке бейімделген ойын технологиялары – жасөспірімдердің soft skills қабілеттерін дамытудың тиімді құралы бола алады. Бұл үдеріс педагог тарапынан психологиялық-педагогикалық қолдау мен арнайы ұйымдастырылған дидактикалық ортада жүзеге асуы тиіс. 

Тиімді педагогикалық модельдерді әзірлеу барысында Л.С. Выготскийдің «жақын даму аймағы», А.Н. Леонтьевтің іс-әрекет теориясы, Д.Б. Эльконин мен В.В. Давыдовтың дамыта оқыту тұжырымдамалары ескерілуі қажет. Сонымен қатар, тұлғаға бағытталған тәсіл, құзыреттілік пен интегративті тәсілдер жасанды интеллект мүмкіндіктерімен ұштастырыла отырып, заманауи оқыту парадигмасының жаңа векторларын қалыптастырады.

Негізгі бөлім: Soft skills – бұл тұлғаның кәсіби емес, бірақ өмірлік маңызды дағдыларының жиынтығы, олар адамның әлеуметтік ортада тиімді әрекет етуін, өз ойын жеткізуін, эмоцияны басқаруын, өзгелермен нәтижелі қарым-қатынас орнатуын қамтамасыз етеді. Soft skills ұғымын алғаш ғылыми негізде талдағандардың бірі – Даниэль Гоулман (Daniel Goleman). Ол өз еңбектерінде эмоциялық интеллект, эмпатия және өзін-өзі реттеу қабілеттерінің маңызын айта отырып, академиялық білім мен когнитивтік дағдылармен қатар, эмоционалдық және әлеуметтік құзыреттердің да кәсіби табысқа жетуде шешуші рөл атқаратынын атап өтті (Goleman, 1995).

Soft skills-тің негізгі компоненттері ретінде келесі дағдыларды атауға болады: 

– Коммуникативтік қабілеттер – нақты, түсінікті сөйлеу, тыңдай білу және кері байланыс орната алу; 

– Сыни және креативті ойлау – ақпаратты талдай алу, мәселеге түрлі қырынан қарай білу, балама шешімдер ұсыну; 

– Командада жұмыс істеу – бірлескен іс-әрекетке бейімділік, жауапкершілік пен сенімге негізделген қатынас орнату; 

– Өзін-өзі басқару және сенімділік – уақытты тиімді басқару, мақсат қою, стресске қарсы тұру қабілеті; 

– Эмоциялық интеллект – өз эмоциясын тану және басқару, өзге адамдардың көңіл-күйін түсіну мен реттеу

Бұл дағдыларды қалыптастыруда бірқатар теориялық негіздер маңызды рөл атқарады. Мәселен, Л.С. Выготскийдің әлеуметтік-мәдени теориясында тұлғаның дамуы өзара әрекет пен әлеуметтік қатынас арқылы жүзеге асады, бұл soft skills-ті дамытуда ерекше маңызға ие. Ал Джон Дьюи өзінің тәжірибеге негізделген білім беру теориясында «learning by doing» қағидасын ұсынып, белсенді тәжірибе арқылы дағды қалыптастыруды алға тартты. Сонымен қатар, Говард Гарднердің көп қырлы интеллект теориясы оқушылардың бір ғана академиялық қабілетпен шектелмейтінін, тұлғаның әлеуметтік, музыкалық, кеңістіктік, тұлғааралық қабілеттері де маңызды екенін дәлелдеді.

Soft skills дамытудың тиімді педагогикалық негіздері – оқушының тұлғалық ерекшелігін ескеретін, ынталандыратын, шығармашылық пен бірлескен әрекетке негізделген білім беру ортасын құру. Бұл бағытта жасанды интеллект құралдары жаңа серпін беріп, цифрлық ортада soft skills дамытуға нақты жағдай жасай алады.

Жасанды интеллект арқылы soft skills дамытудағы педагогикалық шарттар:

Жасанды интеллект (ЖИ) құралдарын тиімді пайдалану үшін арнайы педагогикалық шарттарды сақтау – soft skills қабілеттерін дамытудың алғышарты болып табылады. Бұл бөлімде төрт негізгі шартқа тоқталамыз:

1. Жас ерекшелігіне сәйкес құрал таңдау. Жасөспірімдердің танымдық және эмоциялық даму деңгейіне байланысты ЖИ құралдарын дұрыс іріктеу маңызды. Мысалы, 9–11 сынып оқушыларына арналған платформалар күрделі емес, қызықты, интерактивті, және жедел кері байланыс беретін болуы қажет. Kahoot және ChatGPT сияқты құралдар нақты әрі жедел жауап беріп, оқушының ойлау қабілетін және тілдік дағдыларын дамытады.

2. Эмоциялық қолдау және мотивация. ЖИ құралдарын қолдану барысында оқушының эмоционалдық қауіпсіздігі сақталуы керек. Бұл үшін мұғалім оқу барысында қолдау көрсету, жетістікке жетуге бағыттау және мотивацияны сақтау секілді психологиялық тәсілдерді қолдануы қажет. Эмоциялық қауіпсіздік – тұлғаның өзін ашық көрсете алуына мүмкіндік береді. ЖИ-мен жұмыс істеу оқушыларға жеке прогресін бақылауға, өзін-өзі бағалауға көмектеседі.

3. Тұлғааралық қарым-қатынас жағдайын жасау. Soft skills қабілеттері ұжымда жұмыс істеу, пікір алмасу, бірін-бірі тыңдау, шешім қабылдау дағдыларын қажет етеді. Сондықтан ЖИ тек жеке жұмыс құралы емес, топтық және жұптық жұмыс жағдайында да қолданылуы тиіс. ЖИ-мен бірлесе отырып шешім қабылдау – өзара әрекеттің жаңа формасы ретінде дамиды.

4. Мұғалімнің кәсіби дайындық деңгейі. ЖИ құралдарын тиімді пайдалану мұғалімнің цифрлық және әдістемелік құзыреттілігіне тікелей байланысты. Мұғалім soft skills пен цифрлық педагогиканы интеграциялай алатын кәсіби маман болуға тиіс. Бұл – ЖИ-ді мақсатты, психологиялық-педагогикалық шарттарға сәйкес пайдаланудың кепілі.

Практикалық бөлім және шағын зерттеу нәтижелері:Зерттеу жұмысының практикалық кезеңінде автор Алматы қаласындағы екі колледж оқушыларына арналған екі айлық эксперименттік сабақтар циклін ұйымдастырды. Сабақтарда жасанды интеллект құралдары: ChatGPT (мәтіндік интеллект көмекшісі), Kahoot (интерактивті викторина платформасы) және Google Bard (ізденімпаз сұрақ-жауап көмекшісі) пайдаланылды.

Сабақтар негізінен келесі бағыттарда өтті:

- Коммуникативтік тапсырмалар (пікірталас, эссе, жұптық сұхбат)

- Шешім қабылдау тапсырмалары (сценарийлік модельдер, мәселе шешу)

- Когнитивтік ойындар мен кері байланыс

Нәтижелер:

- 85% оқушыда коммуникативтік дағды жоғарылағаны байқалды. Олар өз ойын еркін, дәлелмен айтуда алға ілгерілеген.

- 70% оқушыда бірлескен жұмыс, жұппен әрекет ету, шешім қабылдау дағдылары дамыды. Оқушылар өзара түсіністік пен тыңдау мәдениетіне үйренген.

- 90% оқушы жасанды интеллектпен жұмыс оқу мотивациясын арттыратынын атап өтті. Олар ЖИ құралдарының жаңашылдығы мен икемділігі қызығушылықты оятатынын айтты.

Қорытынды: Цифрлық трансформация мен жасанды интеллект (ЖИ) технологияларының білім беру саласына енуі қазіргі заманның айрықша белгісіне айналды. Бұл үрдіс тек білім беру мазмұнын жаңғыртып қана қоймай, педагогикалық тәсілдер мен мақсаттарды қайта қарауға себеп болуда. Зерттеуде ұсынылған мәліметтер мен алынған нәтижелер жасанды интеллект құралдарының жасөспірімдердің soft skills қабілеттерін дамытудағы әлеуетін толық дәлелдейді. Жас ерекшелігіне сай таңдалған ЖИ платформалары, эмоциялық қолдау, тұлғааралық қатынас және мұғалімнің кәсіби дайындығы – осы қабілеттердің сәтті қалыптасуының негізгі шарттары.

Soft skills – бұл тек білім алушының оқу жетістігіне ғана емес, сонымен қатар оның болашақ өміріне, кәсіби табысына, қоғаммен қарым-қатынасына, өмірлік тұрақтылығына әсер ететін әмбебап дағдылар. Жасанды интеллект құралдары – осы дағдыларды дамытуда бірегей платформа мен мүмкіндік ұсынады. Алайда бұл технологиялар автоматты түрде нәтиже бере алмайды; оларды тиімді, мақсатты түрде қолдану үшін педагог тарапынан әдістемелік, психологиялық және технологиялық сауаттылық талап етіледі. Жүргізілген эксперименттік сабақтар нәтижесі көрсеткендей, ЖИ құралдары мотивацияны арттырып, оқушыны белсенді әрекетке тарту арқылы коммуникативтік дағдыларды, топта жұмыс істеу қабілетін, ойлау мен шешім қабылдауды дамытуда жоғары нәтиже береді. 90% оқушы ЖИ құралдарымен жұмыс жасаған кезде оқу процесіне қызығушылығы артқанын айтса, 85% оқушыда коммуникативтік қабілеттері жақсарғаны байқалды. Бұл – білім беру процесіндегі сапалық өзгерістерге дәлел.

Сонымен қатар, педагогикалық шарттардың маңызы ерекше. Егер ЖИ құралдары мақсатсыз, әдістемелік негізсіз енгізілсе, оқушыны тек техникалық орындаушыға айналдыруы мүмкін. Ал тұлғаға бағытталған, белсенді оқыту әдістерімен үйлескен ЖИ платформалары оқушыны өз бетінше ойлауға, жауапкершілік алуға және қоғамда тиімді әрекет етуге бейімдейді. Яғни, білім берудің негізгі гуманистік миссиясы – жеке тұлғаның үйлесімді дамуын қамтамасыз ету – толық жүзеге асады

Мұғалімнің рөлі мұнда өзгеше сипатқа ие: ол тек білім беруші ғана емес, цифрлық навигатор, эмоциялық қолдаушы, ынталандырушы және soft skills дамытуға бағыттаушы тұлғаға айналады. Бұл – педагогикалық мәдениеттің жаңа сатысы. ЮНЕСКО, ЮНИСЕФ және басқа да халықаралық ұйымдар білімнің болашағы ретінде soft skills дамуын атап көрсетуде. ЖИ құралдары осы міндетті жүзеге асыруда тиімді, икемді, бірақ тек дұрыс педагогикалық контексте ғана нәтиже береді.

Осыған орай, "Жасанды интеллект құралдарын пайдалану жағдайында жасөспірімдердің soft skills қабілеттерін дамыту: педагогикалық шарттар мен модель" тақырыбы қазіргі білім беру жүйесі үшін ерекше өзектілікке ие. Зерттеу нәтижелері теориялық жағынан да, практикалық тұрғыдан да маңызы жоғары ұсыныстар береді. Бұл – тек ғылыми қызығушылық қана емес, ұлттық білім беру саясаты мен халықаралық трендтерге жауап беретін стратегиялық бағыт.

Қорытындылай келе, soft skills дағдыларын дамытуда ЖИ құралдарын тиімді қолдану – XXI ғасырдың білім беру міндеттерін шешудің жаңа векторы. Бұл бағытта педагогтар мен зерттеушілердің бірлескен жұмысы, цифрлық педагогика мен психологияның интеграциясы, сондай-ақ жасөспірімдердің тұлғалық даму ерекшеліктерін ескерген әдістемелер табысты болашақтың негізін қалайды.

 Пайдаланған әдебиттер тізімі:

1. Психология: оқу құралы / С. Қ. Бердібаева, К. Қ. Сайлинова, Э. Т. Адилова және т.б. – Алматы: Қазақ ун-ті, 2021. – 179 б. 
2. Шунк, Дейл Х. Оқыту теориясы: білім беру көкжиегі = Learning Theories: An Educational Perspective / Д. Шунк ; [ауд. Б. М. Мизамхан; жауапты ред. А. Б. Айтбаева]. – Астана: «Ұлттық аударма бюросы» ҚҚ, 2019. – 607 б. 
3. Еромасова А.А. Общая психология. Методы активного обучения: Учебное пособие для вузов. – 4-е изд., испр. и доп. – Москва: Юрайт, 2021. – 182 с. 
4. Goleman, D. Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ. – New York: Bantam Books, 1995. 
5. Bruner, J. The Process of Education. – Cambridge: Harvard University Press, 1960. 
6. Gardner, H. Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. – New York: Basic Books, 1983. 
7. Dewey, J. Experience and Education. – New York: Macmillan, 1938. 
8. Выготский Л.С. Психология развития человека. – М.: Смысл, 2000. – 400 с. 
9. Сериков В.В. Личностно-ориентированное образование: поиск новой парадигмы. – М.: Логос, 1994.