Едәуір уақытқа дейін мектептегі білім беру жүйесінде оқушылардың білім, білік-дағдылары басым бағыттардың бірі болды. Алайда қазіргі ақпараттық-технологиялық қоғамда кез келген ақпаратты гаджеттердің көмегімен тауып алуға болады. Сондықтан оқушылар іс-әрекетінің тиімділігі ең алдыңғы қатарға шықты. Енді құрғақ білім ғана емес, сол білімді «Қалай, қайтіп, қайда қолдану қажет?» деген заңды сауал туындады. Соңғы стандарттың бұрынғы стандарттан айырмашылығы да осы сауалмен тікелей байланысты. Бұның өзі сабақ кезіндегі оқушылардың танымдық қабілеттерін білу, анықтау, дамыту мәселелерімен қабысады. Білім беру жүйесінің алдындағы қазіргі басты мақсат – бәсекеге қабілетті, өзіндік танымдық әрекет ете алатын жан-жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу. Танымдық әрекет дегеніміз білім алушының ізденіп, білім алуына бағытталған белсенді ақыл-ой қызметі. Ал танымдық қабілет дегеніміз жеке тұлғаның білу, түсіну, қолдану, талдау, зерделеу,  т.б. іс-әрекеттерді атқарудағы икемділігін айқындайтын өзіндік психологиялық ерекшелігі болып табылады. Сонымен таным дегеніміз не? «Таным – объективтік шындықты адамның ойында бейнелейтін және қайта жаңғыратын қоғамдық іс-әрекет барысы. Таным барысында ойлаудың түрлі тәсілдері пайдаланылады (анализ, синтез, дедукция, индукция)». Педагогикалық-психологиялық тұрғыдан алғанда, білім алушының танымдық қабілеттерін танымдық әрекетін ұйымдастыру арқылы қалыптастырып дамытуға болады [1]. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру бойынша мұғалімнің негізгі мақсаты-олардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Психологиядан адамның, оның ішінде оқушылардың қабілеттері іс-әрекет процесінде дамитыны белгілі. Оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту тәсілі-бұл оқу процесінде оқушылардың жоғары белсенділігін қамтамасыз ететін әдістер мен тәсілдерді шебер қолдану. Мұғалім сабақта пайдаланатын әдістері мен тәсілдерін оқушылардың танымдық қабілеттерінің деңгейін ескере отырып қолдануы керек, өйткені шамадан тыс тапсырмалар оқушылардың өз күшіне деген сенімін жоғалтады. Бұл өз кезегінде оң нәтиже бермейді. Сондықтан оқушылардың танымдық қабілетін дамыту бойынша мұғалімнің жұмыс жүйесі оқушылардың шығармашылық-танымдық қабілеттерін үдемелі және мақсатты дамытуды, олардың ойлауын дамытуды ескере отырып құрылуы керек. Оқу процесінде оқушы әртүрлі психикалық процестерді көрсететін әрекеттерді орындайды. Олар: сезім, қабылдау, ұсыну, ойлау, есте сақтау және т.б. Барлық танымдық-психикалық процестердің ішінде ойлау жетекші болғандықтан, оқушылардың іс-әрекетін белсендіру олардың ойлауын белсендіруді, яғни танымдық қабілетін дамытуды білдіреді деп айта аламыз. Сонымен бірге, оқушының оқуға деген ықыласынсыз мұғалімнің барлық күш-жігері күтілетін нәтиже бермейтінін есте ұстаған жөн. Осыдан оқу мотивтерін қалыптастыру керек деген тұжырым жасалады, оның бастысы - пәнге деген қызығушылық. Пәнге деген қызығушылығы артқан оқушы қандай да бір материалды не үшін оқып жатқанын нақты түсініп, сабақта өз жұмысының маңыздылығы мен нәтижелерін айқын елестете алады. Сондықтан ол сабақ барысында қол жеткізген мақсаттарын өз бетінше анықтайды. Өйткені оқушы оқу тапсырмасының мағынасын түсініп, оны өзі үшін маңызды деп қабылдаған жағдайда ғана оның қызметі уәжді және мақсатты болады[2]. Сабақтың осы кезеңінде білу, табу, дәлелдеуге қатысты оқу мотивтері пайда болады. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, танымдық қабілеттерін дамыту үшін проблемалық оқытуды пайдалану тиімді. Себебі оқушы алдына қойылған проблеманы шешу барысында пән бойынша алған білімін пайдалана алады. "Металдар коррозиясы" тақырыбын зерттеу кезінде коррозия процесіне қатысты шынайы өмірден алынған нақты фактілерді келтіруге болады:

1. Өткен ғасырдың басында американдық миллионердің тапсырысы бойынша «Теңіз қоңырауы» сәнді яхтасы салынады. Оның түбі мыс пен никель қорытпасымен қапталған, киль және басқа бөлшектер болаттан жасалған. Яхтаны суға түсіргенде, ол пайдалануға жарамсыз болып шықты. Ашық теңізге шыққанға дейін ол істен шықты.
2. Біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырда Родос аралында күн құдайы Гелиостың үлкен мүсіні түрінде маяк салынады. Мүсін саздан жасалған, негізі темір жақтау, ал үстінде мүсін қола парақтармен жабылған (мыс пен қалайы қоспасы). Родос колосы әлемнің жеті кереметінің бірі болып саналды. Алайда әлемнің жеті кереметінің бірі алпыс алты жылдан кейін құлады.

Сабақ барысында оқушылардан яхта мен мүсіннің бұзылуына қандай процестің ықпал еткендігін сұрауға болады. Сабақтың өн бойында «Не? Неге? Қалай? Қандай? Не істеу қажет еді?» деген сұрақтар тізбегін қоя отырып, тақырып бойынша білімді алып қана қоймай, оны тұжырымдап, өмірмен байланыстыра отырып, оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік туады. Мұндай мысалдар қатарына «Жану» тақырыбында Архимедтің даналығы арқасында жау флотын жағып жіберуі немесе «Жасанды талшықтар» тақырыбын зерттеу барысында химик Карденнің жасанды жібек синтезі туралы, одан жасалған бұйымдарды 1889 жылы Париж көрмесінде көрсетуі және одан кейін жібек өндірісінің кенеттен тоқтатылуы туралы оқиғаларды жатқызуға болады. Сонымен қатар оқушылардың танымдық қабілеттерін дамыту үшін қарама-қайшылықтарды шешу әдісінде пайлануға болады. Мысалы, «Глюкоза, оның қасиеттері» тақырыбын өткенде сабақтың басында екі реакцияны көрсету қажет. Олар – «күміс айна» реакциясы (альдегидтерге сапалық реакция) және глюкоза ерітіндісінің мыс (II) гидроксидімен әрекеттесу реакциясы (полиатомдық спирттерге сапалық реакция). Әрі қарай, оқушыларға «Глюкоза альдегидтері немесе полиатомды спирттер қандай топқа жатады?» деген сұрақ қойылып, олар глюкоза альдегидоспирт деген қорытындыға келеді. Бұл сызықтық құрылымның құрылымдық формуласымен расталады. Химия пәнін оқытуда оқушылардың танымдық қабілетін дамытуға септігін тигізетін технологияның бірі -  эвристикалық әңгіме жүргізу (диалогтік оқыту) [2]. Азот қышқылының қасиеттерін зерттеу кезінде металдардың тұз және азот қышқылымен әрекеттесуінің бейнефрагментін көрсетуге болады. Одан кейін оқушыларға төмендегі сұрақтарға жауап беру ұсынылады: Неліктен бірінші жағдайда түссіз газ, ал екінші жағдайда қоңыр газ пайда болды? Бұл қандай зат деп ойлайсыз? Металдармен әрекеттескенде азот қышқылы неге ерекше? Химия пәнін оқытуда оқытудың белсенді әдістерін қолдануға көп көңіл бөлінуі қажет. Жұмыстың мұндай әдістері мұғалімге оқушылармен әңгімелесу, диалог режимінде болуға мүмкіндік береді. Сол себепті белсенді оқыту-бұл, ең алдымен, диалогтық оқыту, оның барысында оқушылармен өзара іс-қимыл жүзеге асады[3]. Өзара іс-әрекетке түскен оқушылар өз білімдерін нақты жағдайға байланысты қолдана алып, танымдық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік алады. Ол үшін оқу процесі оған оқушылардың барлығы бірдей қатыса алатындай етіп ұйымдастырылуы керек. Осылайша олар меңгерілетін тақырып бойынша өз пікірлерін айтуға мүмкіндік алады. Білім алушылардың танымдық қабілетінің деңгейі оқу материалын игеру процесіндегі бірлескен іс-әрекетіне әркім өзінің ерекше жеке үлесін қосатынын, білім, идея, іс-әрекет тәсілдерімен алмасатынын білдіреді. Сол себепті мейірімділік пен өзара қолдау атмосферасы құрылуы тиіс. Ол өз кезегінде жаңа білім алуға ғана емес, сонымен бірге танымдық іс-әрекеттің өзін дамытуға, оны ынтымақтастықтың жоғары формаларына аударуға мүмкіндік береді. Оқытудың бұл түріне төмендегі әдістерді алуға болады: - "Миға шабуыл" әдісі оқушыларға қателесуден қорықпай, өз ойларын, пікірлерін еркін білдіруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ аталмыш әдісті пайдалану барысында жаңа білімді пысықтап, ол туралы терең түсінік қалыптастыруға болады. Бұл әдісті сабақтың әртүрлі кезеңдерінде қолдануға болады. - шағын топтардағы жұмыс (топтық жұмыс) практикалық және зертханалық жұмыстар орындау кезінде қолданылады. Топтарда жұмыс істеу барлық оқушыларға (соның ішінде ұялшақ, аса көп белсенділік таныта бермейтін) жұмысқа қатысуға, ынтымақтастық, тұлғааралық қарым-қатынас дағдыларына (атап айтқанда, белсенді тыңдай білу, ортақ пікір қалыптастыру, туындаған келіспеушіліктерді шешу) машықтануға мүмкіндік береді. - қысқа уақыт ішінде теориялық материалдың көп мөлшерін игеру қажет болған кезде сарапшылардың «Ашық аралау» әдісін қолдану ұтымды болып табылады. Бұл әдіс оқушыларға ынтымақтастықта жұмыс істеуге мүмкіндік береді, жаңа білімді нәтижелі игеруге ықпал етеді, дағдылар мен құзыреттіліктерді қалыптастырады. Сонымен бірге оқушы өзін табысты тұлға ретінде сезініп, шығармашылық өсу жағдайы туындайды. Мысалы, «Көмірсутектердің табиғи көздері» тақырыбын зерделеу кезінде балалар 4 топқа бөлінеді. Әр топ оқулықтың мәтіні мен үлестірмелі материалдарды қолдана отырып, бағыттардың бірін зерттейді. Содан кейін топтар жаңадан құрылған топта алдыңғы топтардың әрқайсысының өкілдері міндетті түрде болатындай етіп қайта құрылады. Балалар өз кезегінде алынған ақпаратпен бөліседі, соңында ұжымдық талқылау өтеді. - «ПОПС» әдісін даулы мәселелер туындаған кезде қолдануға болады. Бұл кезде оқушылар белгілі бір тақырып бойынша нақты анықталған ұстанымды ұстануы және дәлелдеуі керек. Бұл әдісті қолданудың мақсаты оқушыларға сабақта пікірталасқа түсіп, өз пікірлерін дәлелді, анық және қысқа түрде тұжырымдап айтуды үйренуге мүмкіндік беру болып табылады. "ПОПС" әдісі белгілі бір құрылым мен сатыларға ие: ПОЗИЦИЯ - менің ойымша ... (өз пікіріңізді айтыңыз, көзқарасыңыздың не екенін түсіндіріңіз). Негіздеме - ... Себебі ... (бұл ойдың пайда болу себебін келтіріңіз,яғни сіздің ұстанымыңызды растайтын дәлелдер қандай?). Мысал - ... Мысалы ... (сіздің дәлелдеріңізді көрсететін фактілерді келтіріңіз, олар сіздің ұстанымыңызды ... күшейтеді). Қорытынды: сонымен (сондықтан), менің ойымша ... (өз пікіріңізді қорытындылаңыз, не істеу керек екендігі туралы қорытынды жасаңыз; яғни, бұл сіздің ұстанымыңызды қабылдауға шақыру). Өз позициясын қорғау барысында оқушылар «ПОПС» әдісінің құрылымын ұстануы керек. Мысалы, «Жанып тұрған шамды бақылау» тәжірибелік жұмысын орындау кезінде оқушыларға «Сіз қалай ойлайсыз, алкоголь жалынының немесе құрғақ отынның жалынының құрылымы шам жалынының құрылымынан өзгеше бола ма?» деген сұраққа оқушылардың дені: «Мен жалынның құрылымы әртүрлі болады деп санаймын. Өйткені әртүрлі заттар күйіп кетеді. Мысалы, парафин мен алкоголь. Сондықтан жалын басқаша болады» деген жауап береді. Содан кейін алкоголь мен құрғақ отынның жалынын көрсету кезінде оқушылар жалынның құрылымы бірдей деген қорытындыға келеді, өйткені жану процесі негізге алынады. Қазіргі уақытта химия пәнін оқытуда оқу ақпаратының үлкен көлемі мен оны игеруге арналған бағдарламалық сағаттардың аздығы арасында қайшылық орын алды. Алайда әр оқушының бойында ғылымдағы жаңа ашылулар мен зерттеулерге деген құштарлық бар[4]. Бұл мәселені шешуде ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (виртуалды химиялық зертхана) көмектеседі. Мультимедиялық құралдар оқушыларға бағдарламалық материалды кең, мазмұнды және көрнекі түрде ұсынуға үлкен мүмкіндік береді. Сабақтарда бір уақытта ақпаратты ұсынудың әртүрлі әдістерін қолдануға мүмкіндік беретін мультимедиялық таныстырылымдарды қолдану тиімді. Олар қысқа мерзімде ақпаратты жеткізуге, объектілерді 3D өлшемде нақты көрсетуге көмектеседі. Таныстырылымдағы түрлі анимациялар балалардың назарын сабақтың маңызды сәттеріне аударуға мүмкіндік береді. Қазіргі күнгі сәт сайын өзгермелі замандағы ақпараттар ағынының молдығы, таралу жылдамдығы мұғалімдер алдында оқушылардың пәнге деген қызығушылығын қалыптастырып қана қоймай, олардың танымдық қабілетін дамытуға баса назар аударуы қажеттігін көрсетіп отыр. Ол үшін оқушылардың танымдық қабілетін дамытуға бағытталған әдіс-тәсілдерді мейлінше түрлендіріп отырған дұрыс [5]. Ағартушы-қайраткер А.Байтұрсынов «Қай әдіс жақсы?» деген мақаласында: «Жалғыз әліп-би үйренудің өзінде толып жатқан әдіс бар. Әр әдіс-өз орнында жақсы. Әдіс көрнекіліктен шығады. Әдістің жаман-жақсы болмағы жұмсалатын орнына қарай», -  дейді.  Ал Л.Н. Толстой «Үйрету әдістері туралы» еңбегінде: «Ол ақтықтың белгісі-бір ғана әдісті білу, шеберліктің белгісі – түрлі әдісті білу, керек кезінде жоқ әдісті де таба білу. Мұғалім көп әдісті білу керек, оларды өзіне сүйеніш, қолғабыс есебінде қолдану керек», - деген. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Беркенова Г.С, Сеилова А.К. [Электрондық ресурс]: ғылыми баяндама. Білім алушылардың танымдық қабілеттерін кешенді түрде дамыту – педагогикалық мәселе ретінде / - сілтемесі - http://www.rusnauka.com/11_NPE_2014/Pedagogica/2_165855.doc.htm
2. Заир-Бек С.И. Развитие критического мышления на уроке: пособие для учителей общеобразоват. Учреждений / С.И. Заир-Бек, И.В.Муштавинская. – 2-е изд., дораб. – М. : просвещение, 2011. – 223 с. :ил. – (работаем по новым стандартам).
3. Поташник М.М. Требования к современному уроку. Методическое пособие. – М.: Центр педагогического образования, 2011. – 272 с.
4. Хуторской А.В. Методика личностно-ориентированного обучения. Как обучать всех по-разному. – М., 2005.
5. https://multiurok.ru/index.php/files/baiandama-ok-ushylardyn-tanymdyk-k-abiliettierin-d.html