Аннотация. Бұл мақала физика сабақтарында сыни тұрғыдан ойлауды (СТО) дамытуға арналған арнайы тапсырмалардың түрлерін, құрылымын және тиімділігін зерттеуге арналған. Зерттеудің мақсаты – жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты қалыптастыруға бағытталған, СТО қабілеттерін дамытатын физикалық тапсырмалардың жіктелуін жасау және оларды оқу процесінде қолдану әдістемесін ұсыну. Жұмыста теориялық талдау, тапсырмаларды жіктеу және олардың оқушылардың танымдық белсенділігіне әсерін сипаттау әдістері қолданылды. Нәтижелерге сәйкес, физика сабағындағы СТО тапсырмалары үш топқа бөлінеді: 1) ғылыми таным әдістерін меңгеруге («Қалай тануға болады?»), 2) құбылыстарды түсіндіру және болжауға, 3) деректерді талдау және қорытынды жасауға («Қорытынды жаса») бағытталған. Мақалада әрбір топқа мысалдар келтіріліп, олардың оқушының ойлау операцияларын (талдау, синтез, бағалау) қалай іске қосатыны көрсетілген. Қорытындыда СТО тапсырмаларын қолдану оқушылардың жаратылыстану-ғылыми сауаттылығын, өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын арттырып, олардың пікірін еркін білдіре білуіне ықпал ететіні атап өтіледі. Мақала физика пәні мұғалімдеріне және білім беру әдістемешілеріне арналған.

Аннотация. Данная статья посвящена исследованию типов, структуры и эффективности специальных заданий, направленных на развитие критического мышления (КМ) на уроках физики. Цель исследования – классифицировать физические задания, формирующие естественнонаучную грамотность и развивающие навыки КМ, и предложить методику их применения в учебном процессе. В работе использованы методы теоретического анализа, классификации заданий и описания их влияния на познавательную активность учащихся. Согласно результатам, задания по КМ на уроках физики делятся на три группы: 1) направленные на освоение методов научного познания («Как можно узнать?»), 2) на объяснение и прогнозирование явлений, 3) на анализ данных и выводы («Сделай вывод»). В статье приведены примеры для каждой группы и показано, как они активизируют мыслительные операции ученика (анализ, синтез, оценка). В заключении отмечается, что применение заданий на КМ повышает естественнонаучную грамотность учащихся, навыки самостоятельной работы и способствует свободному выражению собственного мнения. Статья предназначена для учителей физики и методистов образования.

Кіріспе. Қазіргі білім берудің басты мақсаттарының бірі – болашақта бәсекеге қабілетті, өз бетінше ойлай алатын, ақпаратты сыни тұрғыдан талдайтын және шешім қабылдай алатын жеке тұлғаны қалыптастыру. Бұл талаптар Республикамыздың Білім туралы Заңында да нақты айтылған [1]. Физика, реалды құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейтін іргелі пән ретінде, осы мақсаттарға жетуде ерекше рөл атқарады. Бірақ физиканы оқыту тек формулалар мен фактілерді жаттау емес, ғылыми ойлау әдістерін, құбылыстарды түсіндіру мен болжау дағдыларын, эксперимент деректерін талдап, қорытынды жасау қабілеттерін қалыптастыру болуы тиіс. Дәстүрлі тәсілдер көбінесе бұл міндеттерді шеше алмайды. Сондықтан сабақта сыни тұрғыдан ойлауды (СТО) дамытуға арналған арнайы тапсырмаларды қолдану өте өзекті болып отыр. Бұл тапсырмалар оқушыны белсенді, ойлауға мәжбүр етеді, оның жаратылыстану-ғылыми сауаттылығын дамытады. Тақырыптың практикалық маңыздылығы оқушының танымдық белсенділігін арттыру, оның жеке дара қасиеттерін ескере отырып, білім алуға деген ынтасын ояту мүмкіндігінде жатыр. Бұл мақаланың мақсаты – физика сабағында СТО-ны дамытуға арналған тапсырмалардың негізгі түрлерін жіктеп, олардың құрылымын талдау және оларды қолданудың тиімділігін негіздеу.

Негізгі бөлім. Сын тұрғысынан ойлау – бұл ақпаратты белсенді және шеберлікпен талдау, бағалау және синтездеу процесі. Физика сабағында СТО-ны дамыту үшін қолданылатын тапсырмалар жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты анықтайтын үш негізгі құзыреттілікке сәйкес жіктелуі мүмкін. Осы құзыреттіліктер мен оларға сәйкес келетін тапсырмалар топтарын жүйелі түрде қарастырайық.

Бірінші топ – ғылыми таным әдістерін меңгеруге бағытталған тапсырмалар. Бұл топқа «Қалай тануға болады?» деген жалпы атау беруге болады. Мұндай тапсырмалардың мақсаты – оқушыға физикалық шамаларды өлшеу, гипотеза құру және оны тексеру, эксперимент жоспарын жасау, құбылыстарды бақылау сияқты ғылыми зерттеудің негізгі әдістерін үйрету. Мысалы, «Берілген заттың тығыздығын қалай анықтауға болады?» немесе «Сыртқы күш әсерінен дененің жылдамдығы қалай өзгеретінін қалай болжауға болады және бұл болжамды қалай тексеруге болады?» сияқты сұрақтар. Мұндай тапсырмалар оқушыны белсенді зерттеуші рөліне ауыстырады, оның ғылыми ойлауын дамытады [2, б. 85].

Екінші топ – құбылыстарды түсіндіру және процестерді болжауға бағытталған тапсырмалар. Бұл тапсырмалар алған теориялық білімді белгілі бір жағдайға қолдануды, физикалық модельдерді пайдалануды талап етеді. Олар «Неліктен?» және «Егер... онда не болады?» деген сұрақтар тұрғысынан құрылады. Мысалы: «Неліктен балқығыш сақтандырғыштарда баяу балқитын металл сымдарын қолдануға болмайды?» Бұл тапсырмада оқушы Джоуль-Ленц заңын, сымның балқу температурасы мен ток күші арасындағы байланысты талдап, нақты техникалық шешімнің себебін ғылыми түрде түсіндіруі керек. Тағы бір мысал: «Электр плитасының спиралі қысқартылған. Егер осы плитаны электр тогының желісіне қосса, онда оның спиралінің қызуы қалай өзгереді?» Мұнда оқушы кедергінің ұзындыққа тәуелділігі мен жылу бөліну қуаты формулаларын пайдаланып, себеп-салдар байланысын орната алуы тиіс.

Үшінші топ – деректерді талдау және қорытынды жасауға бағытталған тапсырмалар. Оларға «Қорытынды жаса» деген жалпы атау беруге болады. Бұл тапсырмаларда оқушыға графиктер, кестелер, диаграммалар, сандық мәндер түріндегі деректер жинағы беріледі, ал ол осы деректерді талдап, белгілі бір заңдылықты анықтауы, баға беруі немесе болжам жасауы тиіс. Мысалы, берілген материалдардың меншікті кедергісі мен температура коэффициенттері кестесі бойынша мыс пен темір сымдардың қызуды салыстыру тапсырмасы: «Ток көзінің полюстеріне ұзындықтары және көлденең қималары бірдей мыстан және темірден жасалған сымдар тізбектей қосылған. Тізбек тұйықталған кезде сымдардың қайсысы қатты қызады? Жауаптарыңды дәлелдеңдер». Мұнда оқушы тек формуланы емес, кестедегі деректерді салыстыра отырып, дәлелдеп жауап беруі керек.

СТО тапсырмаларын сабақта қолдану оқушылардың белсенділігін арттыру үшін арнайы педагогикалық жағдайларды қажет етеді. Оқушыға ойланып, толғануға уақыт беру, оның пікірін еркін білдіруіне мүмкіндік жасау, әртүрлі жауаптар мен гипотезаларды құрметтеу, қателерді оқу процесінің бөлігі ретінде қарау – осының бәрі СТО-ның дамуына ықпал етеді [3, б. 112]. Топтық жұмыс пен пікірталас осы жағдайларды жасауда өте тиімді. Мысалы, «Карусель» стратегиясы немесе «Серпілген сауал» әдісі арқылы оқушылар бір-біріне сұрақ қойып, жауаптарын талқылай алады. Мұнда мұғалімнің рөлі жетекші және үйлестірушіге өзгереді.

СТО тапсырмаларының тиімділігі олардың күрделілік деңгейін саралау арқылы артады. Қарапайым сұрақтардан (мысалы, формуланы еске түсіру) бастап, күрделі жағдаяттық тапсырмаларға (мысалы, техникалық құрылғыны жобалау негіздерін талдау) дейін көтерілу қажет. Бұл оқушының ойлау қабілетін бірте-бірте дамытады және барлық оқушыларға өз деңгейінде жұмыс істеу мүмкіндігі береді.

Қорытынды. Жүргізілген талдау физика сабағында сыни тұрғыдан ойлауды дамытуға арналған тапсырмалардың маңызды құрал екенін растайды. Осындай тапсырмаларды жүйелі түрде қолдану оқушылардың жаратылыстану-ғылыми сауаттылығын қалыптастыруға, олардың ғылыми ойлау әдістерін меңгеруіне, құбылыстарды түсіндіру және деректерді талдау дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Автордың қорытындылары мынадай: біріншіден, физика сабағындағы СТО тапсырмаларын үш негізгі топқа (ғылыми әдісті меңгеру, түсіндіру-болжау, талдау-қорытынды) бөлуге болады. Екіншіден, осы тапсырмалардың тиімділігі олардың оқушыны белсенді зерттеуші рөліне ауыстыруына, оның алған білімін нақты жағдайларда қолдануына мәжбүр етуіне байланысты. Үшіншіден, СТО-ны дамыту тек тапсырмалардың өзін таңдаумен шектелмейді, сонымен қатар оқушыларға ойлауға, қауіпсіз пікір білдіруге мүмкіндік беретін демократиялық және қолдау көрсететін сабақ атмосферасын құруды талап етеді. Осының барлығы қазіргі заманғы білім берудің негізгі мақсаты – сыни ойлай алатын, өз бетінше білім құра алатын және оны өмірде қолдана алатын тұлғаны қалыптастыруға жетелейді.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2007 ж. 27 шілде.
2. Заир-Бек С.И., Муштавинская И.В. Развитие критического мышления на уроке. – М.: Просвещение, 2011. – 223 б.
3. Халперн Д. Психология критического мышления. – СПб.: Питер, 2000. – 512 б.
4. Федотовская Е.И. Использование технологии развития критического мышления на уроках физики // Физика в школе. – 2016. – №5. – Б. 32–38.
5. Клустер Д. Что такое критическое мышление? // Перемена. – 2001. – №4. – Б. 36–40.
6. Facione P.A. Critical Thinking: What It Is and Why It Counts. – Measured Reasons LLC, 2015. – 30 p.
7. Ennis R.H. Critical Thinking Across the Curriculum: A Vision // Topoi. – 2018. – Vol. 37. – P. 165–184.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/trebovaniia-k-oformleniiu-stati.html