Аннотация: Бұл мақаланың мақсаты – география пәнінде Content and Language Integrated Learning (CLIL) немесе пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдісін қолдану арқылы оқушылардың тілдік құзіреттілігін дамытудың тиімділігін зерттеу. Зерттеу CLIL әдістемесінің теориялық негіздерін, төрт негізгі құрамдас бөлігі (4Cs шеңбері) және қазақ тілді сыныптардағы география сабақтарына енгізудің практикалық әдістерін талдайды. Тәжірибелік тұрғыда сарапталатын әдістерге тірек сөздікпен жұмыс, тілдің төрт негізгі дағдысын (оқу, жазу, тыңдау, сөйлеу) интеграциялау, функционалды сауаттылықты дамыту және пәнаралық байланысты құру кіреді. Зерттеу нәтижелері CLIL тәсілінің оқушылардың тек географиялық түсінігін ғана емес, сонымен қатар академиялық тілдік құзіреттіліктерін, сыни ойлауын және мәдени хабардарлығын да арттыратындығын көрсетеді. Қорытындылай келе, осы әдістемені кеңінен енгіру білім берудің заманауи талаптарына сай болады және үштілді білім беру саясатын іске асыруға тиімді түрде қызмет етеді.

Кіріспе

Қазіргі білім беру парадигмасы оқушының жеке тұлғалық қызығушылықтарын есепке ала отырып, оны саналы таңдау жасауға, өз бетінше шешім қабылдауға және қоғам өміріне белсенді қатысуға дайындауды талап етеді. Осындай жағдайда белсенді азаматтық ұстанымы бар, коммуникативтік қабілеті жоғары білімді жастарды тәрбиелеуге мүмкіндік беретін инновациялық білім беру моделін қалыптастырудың өзектілігі артады. Мұндай модель пәнаралық байланыстарды дамытуды және белсенді оқыту әдістерін қолдануды алға тартады. CLIL (Content and Language Integrated Learning) немесе пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдісі жоғарыда сипатталған заманауи сұраныстарға жауап беретін тиімді тәсіл болып табылады. CLIL терминін көптілді білім беру саласындағы ғалым Дэвид Марш 1994 жылы енгізген. Бұл әдістеме тілдік емес пәндерді екінші тіл немесе шетел тілі арқылы оқытуды қамтиды [1]. Басқаша айтқанда, CLIL пәндік білім беру процесінде оқушылардың тілдік құзіреттіліктерін дамытуға мүмкіндік береді. Қазақстанда үштілді білім беру жүйесін енгізу, әсіресе жаратылыстану-математикалық бағыттағы пәндерді шетел тілінде оқытуды кеңейту жағдайында CLIL әдістемесінің теориялық және практикалық маңыздылығы ерекше артып отыр.

Негізгі бөлім

CLIL әдістемесін одан әрі жетілдірген шотландиялық ғалым До Койл осы тәсілдің төрт негізгі принципін анықтаған, олар Еуропада 4Cs шеңбері деп аталады [2, б. 543]:

1. Content (мазмұн) – бұл оқушылардың ақпараттық құзыреттілігін қалыптастыратын пәндік білім мен дағдылар.
2. Communication (байланыс) – тіл білімін пәндік контексте қолдану арқылы коммуникативті құзыреттіліктерді дамыту.
3. Cognition (таным) – танымдық және сыни ойлау дағдыларын дамыту.
4. Culture (мәдениет) – мәдени хабардарлық пен әлемдік түсінікті дамыту.

CLIL әдісін қолдану мұғалімнен пәндік білімін үнемі жетілдіруді, ресурстарды кеңінен пайдалануды, сабақты мұқият жоспарлауды талап етеді. Әрбір сабақта нақты пәндік және тілдік мақсаттар болуы керек. Мысалы, география сабағында «климат белдеулері» тақырыбын оқып үйрену (пәндік мақсат) бір мезгілде «сияқты», «салыстырмалы», «айырмашылығы» сияқты салыстыруға арналған тілдік құрылымдарды меңгеруге (тілдік мақсат) бағытталуы мүмкін. Мұғалім сабақ барысында осы мақсаттарға жетуді бақылайды, тірек сөздермен жұмыс жасайды және тілдің барлық төрт дағдысын (тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу) белсенді оқыту әдістері арқылы дамытады.

Тапсырмалар мақсатқа бағытталған, оқушылардың тіл деңгейіне сай, қызықты және логикалық тізбектелуі тиіс. Жоғарыда аталған 4Cs шеңберіндегі барлық принциптер қазақ тілді сыныптарда география пәнін оқытуда аса маңызды, себебі «барлық мұғалімдер тіл мұғалімдері болып саналады» деген қағиданы сақтау қажет [3, б. 8]. География пәнінде CLIL элементтерін қолдану кезінде уақыттың көп бөлігі мәтінмен жұмыс істеуге беріледі, бірақ тілдік дағдылардың барлық түрі сақталады. Мәтін материалын таңдау кезінде оқушының жас ерекшелігі мен тілді меңгеру деңгейі ескеріледі.

Оқу дағдысын дамыту үшін қарапайым тапсырмалардан (мысалы, мәтіндегі негізгі ақпаратты анықтау) бастап, күрделі проблемаға негізделген тапсырмаларға (мысалы, мәтін негізінде экологиялық мәселеге талдау жасау және шешім ұсыну) дейін қамтуға болады. Оқу сауаттылығы PISA халықаралық бағалауында тексерілетін аса маңызды дағды болып табылады және функционалды сауаттылықты дамытуға көмектеседі [4, б. 12]. Тыңдау дағдысын дамыту үшін географиялық тақырыптарға сай бейне және аудиожазбаларды қолдануға болады. Мысалы, табиғи апаттар туралы репортажды тыңдағаннан кейін оқушылар негізгі себептер мен салдарлар туралы пікірлесе алады.

Жазу дағдысын дамыту аясында анализ жасау, пікір жазбасы, эссе сияқты тапсырмаларды беруге болады. Креативтілікті арттыру мақсатында суреттерді пайдалану тиімді. Мысалы, «Берілген суреттерді пайдаланып, Қазақстандағы табиғаты әсем жер туралы туристік блог жаз» деген тапсырма оқушылардың танымдық қабілеттерін және тілдік шеберлігін бір мезгілде сынайды. Жазба жұмысын орындау кезінде жанрлық ерекшеліктерді (блог, хат, эссе) сақтау маңызды. Эссе жазбасы арнайы құрылымды талап етеді: тезис, дәлелдер, қарама-қарсы пікірлерді ескеру, қорытынды.

CLIL әдістемесін география пәніне сәтті енгізу үшін мұғалім келесі іс-шараларды жүзеге асыруы тиіс:

1. Қазақ тілі пәні мұғалімдерімен және физика, химия, биология сияқты байланысты пәндердің мұғалімдерімен тығыз ынтамақтастық орнату.
2. Әдістемелік бірлестіктердің жұмысын жоспарлағанда тілдік және тілдік емес пәндер мұғалімдерінің өзара іс-кимыл жоспарын жасау.
3. Пәнаралық интеграцияны нығайту мақсатында сабақтарға өзара қатысуды ұйымдастыру.

CLIL әдістемесі оқушылардың тілдік дағдыларына қалай әсер етеді? Біріншіден, оқушылар пәндік терминологияны нақты контексте меңгереді, бұл олардың сөздік қорын едәуір байытады. Екіншіден, күрделі тақырыптарды талқылау арқылы олар ұзақ және дұрыс құрылымдалған сөйлемдер құрастыру дағдысын игереді. Үшіншіден, әртүрлі дереккөздермен (мәтін, карта, график, бейне) жұмыс істеу олардың ақпаратты талдау және синтездеу қабілетін дамытады, бұл сыни ойлау дағдысының бір бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, халықаралық тақырыптарды зерделеу оқушылардың мәдениетаралық түсіністігін арттырады, олар әлемнің әртүрлі аймақтарының ерекшеліктерін, мәселелерін және олардың шешімін түсіне бастайды.

Қорытынды

Қорытындылай келе, CLIL әдістемесі бойынша география пәнін оқыту пән мен тіл арасындағы тығыз байланысты қамтамасыз етеді және жаңартылған білім беру стандарттарының талаптарын орындауға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл оқушылардың география саласы бойынша академиялық тілдік құзіреттіліктерін арттырады, пәндік терминология мен тілді тиімді қолдануға үйретеді. Әдістеменің маңызды артықшылығы – оқушылардың мәдени хабардарлығын, әлемдік түсініктігін дамытуы. CLIL тәсілінің ұзақ мерзімді тиімділігі оқушылардың тек жоғары оқу орнына дайындығын ғана емес, сонымен қатар алынған білімді өмірде қолдана білу қабілетін, өзгеретін жағдайларға бейімделу икемділігін арттыруында көрінеді. Осылайша, география пәнінде CLIL әдісін енгізу оқу процесін сапалы жаңа деңгейге көтереді және білім алушыларды заманауи әлемнің күрделі талаптарына толыққанды дайындауға септігін тигізеді. Зерттеу нәтижелері осы әдістеменің теориялық негізделген және практикада тиімді екенін растайды, сондықтан оны білім беру процесінде кеңінен қолдануды ұсынуға болады.

Әдебиеттер тізімі

1. Карабасова, Л. Пән мен тілді кіріктіріп оқыту үш тілде білім беру педагогикасы ретінде. Видео дәріс. – Астана: Назарбаев Университеті, 2018.
2. Coyle, D. Content and language integrated learning: Towards a connected research agenda for CLIL pedagogies / International Journal of Bilingual Education and Bilingualism. – 2007. – Vol. 10, No. 5. – P. 543-562.
3. Нуракаева, Л., Шегенова, З. Пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдісін (CLIL) қолдану туралы мұғалімдерге арналған нұсқаулық. – Астана: Назарбаев Зияткерлік мектептері, 2013. – 45 б.
4. Көпжасарова, Т.М., Утешева, К.Г. Мәтінмен жұмыстың тиімді тәсілдері: әдістемелік нұсқаулық. – Астана: «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы, 2016. – 60 б.
5. Marsh, D. (Ed.). CLIL/EMILE – The European Dimension: Actions, Trends and Foresight Potential. – Jyväskylä: University of Jyväskylä, 2002. – 108 p.
6. Lasagabaster, D., & Sierra, J. M. Language attitudes in CLIL and traditional EFL classes. / International CLIL Research Journal. – 2009. – Vol. 1, No. 2. – P. 4-17.
7. Ирсалиев, С., Карабасова, Л., Мухаметжанова, А., Адиль, А., Бекова, М., Нурланов, Е. Үш тілде білім беруді ұйымдастыру. – Астана: Ақпараттық-талдау орталығы, 2017. – 120 б.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html