Бұл мақалада қазіргі уақытта адамзат алдында тұрған экологиялық кризис және оны жеңу үшін экологиялық білім мен тәрбиенің маңызы жайлы айтылған. Қазақстандағы табиғи ресурстардың толықтай немесе кейбір бөліктерінің жоғалуы, қоршаған ортаның ластануы мәселелері қозғалған.Адамдардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы мектептің өсіп келе жатқан рөлі, экологиялық білім беруді кәсіби түрде жүзеге асыратын мұғалімдерді даярлау мәселесіне ерекше назар аударылады. Экологиялық білім беруге деген қажеттілікадамның өміріне қажет қолайлы ортаны қамтамасыз етумен байланысты. Қоршаған ортаның санасы адамның негізгі құқығының бірі – денсаулықты және дамудың негізгі мақсатын анықтайды. Әдебиеттерді және оқу бағдарламаларын талдай келе, экологиялық білім беруді қалыптастыру қазіргі таңдағы адамзат алдында тұрған басты мақсаттардың бірі деген қорытынды жасайды. Кілт сөздер: экология, экологиялық білім беру, білім беру жүйесі, экологиялық мәдениет, қоршаған орта.

В этой статье рассказывается об экологическом кризисе, который в настоящее время стоит перед человечеством, и значении экологического образования и воспитания для его преодоления. Затронуты вопросы полной или частичной утраты природных ресурсов в Казахстане, загрязнения окружающей среды. Особое внимание уделяется проблеме возрастающей роли школы в формировании экологической культуры людей, подготовке учителей, профессионально осуществляющих экологическое образование. Потребность в экологическом образовании связана с обеспечением благоприятной среды, необходимой для жизни человека. Сознание окружающей среды определяет одно из основных прав человека – здоровье и основную цель развития. Анализируя литературу и учебные программы, делается вывод, что формирование экологического образования является одной из главных целей, стоящих перед человечеством на сегодняшний день. Ключевые слова: экология, экологическое образование, система образования, экологическая культура, окружающая среда.

This article tells about the ecological crisis humanity is currently facing and the importance of environmental education and upbringing for overcoming it. The issues of complete or partial loss of natural resources in Kazakhstan and environmental pollution were touched upon. Special attention is paid to the problem of the increasing role of schools in the formation of the ecological culture of people, and the training of teachers professionally engaged in environmental education. The need for environmental education is related to providing a favorable environment necessary for human life. Environmental awareness defines one of the fundamental human rights – health and the main goal of development. Analyzing the literature and curricula, he concludes that the formation of environmental education is one of humanity's main goals today. Keywords: ecology, ecological education, education system, ecological culture, environment.

Жер бетінде және оның әр аймағында экологиялық қауіптің үнемі өсіп келе жатқан жағдайында жас ұрпақтың әлеуметтік ортаға және өз денсаулығына деген жауапкершілігін сонымен қатар экологиялық санасын дамытудың теориясы мен практикасына педагогикалық ғылымның көзқарастарын қайта қарастыру мәселесі бүгінгі таңда ерекше өткір тұр. Біздің елімізде соңғы жылдарда экологиялық білім беру мен тәрбиенің құрылымы, мазмұны мен әдістері қажетті нәтиже бермей жатыр. Бұл айтылғандардың дәлелі ретінде біз адамның табиғатпен қарым-қатынасында тұтынушылық мотивтердің қоғамдағы өсуі және өркендеуі, оның ресурстарын дұрыс емес пайдалану, жастар мен мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетінің төмен деңгейін келтіре аламыз. Осыған байланысты мектептегі экологиялық білім беру мен тәрбие жүйесін құрудың жаңа тәсілдерін іздеу,сонымен қатар экологиялық өлкетану саласы бойынша кәсіби мамандарды дайындау проблемасы өзекті сипатқа ие болады. Ол қазіргі экологиялық жағдайға сәйкес келуі керек, қоғамда болып жатқан әлеуметтік-мәдени өзгерістердің ерекшеліктерін ескеруі керек және елдің білім беру саясатын дамытудың заманауи тенденцияларына сәйкес келуі керек. Білім берудегі қазіргі жағдайды экологиялық аспектінің рөлін күшейту арқылы сипаттауға болады. Қазіргі уақытта халықтың экологиялық дамуы мен тәрбиесі адамзаттың іс-әрекеті мен қоршаған орта арасындағы тығыз байланысты түсінудің жоғары деңгейінде анықталады. Экологиялық білім берудің үлкен маңыздылығы қазіргі таңда күмән тудырмайды және толық дәлелденген. Экологиялық білім барлық жасты, сонымен қатар әлеуметтік топтарды қамтуы керек. Бүгінгі таңда білім беруді экологияландыру бірқатар экологиялық проблемалардың шиеленісуіне, жаңа, экологиялық ойлауды қалыптастыру қажеттілігіне тікелей байланысты. Дәл осы жолмен ойлау адамзатқа өзінің өсіп келе жатқан экологиялық қажеттіліктерін орындауға және табиғатты оның одан әрі өмір сүруі мен дамуы үшін қажет етіп сақтауға мүмкіндік береді, демек , адамның өзі де бар. Осылайша, қазір қоғамға табиғат қажеттілiгіне сәйкес әрекет ете алатын және оның барлық заңдарын сақтайтын экологиялық білімді азаматтар, сондай-ақ арнайы дайындалған экологиялық мамандар қажет. Дәл осындай мамандар пісіп-жетілген экологиялық дағдарысты қалай жеңуге және одан ең аз шығынмен шығуға болатындығын нақты білетін болады. Бүгінгі таңда білім беру мекемелері қоғамның экологиялық мамандарды даярлау қажеттіліктерін қанағаттандырмайды. Мектептің базистік оқу жоспарында "Экология" пәні жоқ, оны жүзеге асыру биология пәні есебінен жүзеге асырылады. Экологиялық білім негізінен жекелеген мұғалімдердің, мектеп әкімшілерінің бастамасымен, кейде қалалық немесе аймақтық білім бөлімдерінің қолдауымен жүзеге асырылады. Экологиялық - өлкетану қызметі биолог-мұғалімнің кәсіби даярлығы құрылымындағы маңызды және қажетті компонент болып табылады. Білім беру процесін экологияландыру биолог студенттердің оқу және оқудан тыс та іс-әрекеттерін қамтиды. Сонымен бірге оқытудың барлық буындары мен кезеңдерінің тұтастығы, бірлігі мен сабақтастығы қағидаттарына, сондай-ақ пәнаралық байланыстар орнатуға және оқу пәндерінің интеграциясына негізделеді. Туған өлкенің экологиялық мәселелері туралы ақпарат биология пәнінің ерекшелігін ескере отырып, негізгі оқу мазмұнына енгізіледі. Мұны теориялық және практикалық сабақтар курсында, тақырыпты (бөлімді) баяндау аяқталғаннан кейін, бүкіл курсты оқудың соңында жүзеге асыруға болады. Бұл жағдайда экологиялық мазмұн әр бөлімде нақты тақырыптармен анықталуы керек. Сондай-ақ, зерттелетін материалдың экологиялық, табиғатты қорғау және тәрбиелік аспектілерінің өзара байланысын жүзеге асыру, материалды ұсыну әдістемесін мұқият ойластыру қажет. Білім беруді экологияландыру ретінде мынадай ұсыныстар қарастырылады:

1. Барлық білім беру пәндеріне экологиялық аспектілерді қосу, оқу процесін экологияландыру, білім беру мекемесінің ортасын экологияландыру, мұғалім-оқушы қарым-қатынасын экологияландыру;
2. интеграцияланған экологиялық курстарды білім беру процесіндегі оқу жоспарларына енгізу;
3. Тек сабақ үстінде ғана еме, сонымен қатар сабақтан тыс уақытта экологиялық іс-шаралар өткізу, өмір сұру салтын экологияландыру;
4. Білім беру мазмұнын экологиялық біліммен қанықтыру, экологиялық мәдениетті, экологиялық саясат қағидаттарын іске асыру бойынша практикалық іс-әрекеттің дағдылары мен дағдыларын дамыту ;
5. Экологиялық идеялардың, ұғымдардың, тәсілдердің басқа пәндерге ену процесі, сондай-ақ әртүрлі бейіндегі экологиялық сауатты мамандарды даярлау.

Мамандардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған дидактикалық материалдар да ерекше маңызға ие. Бүгінгі таңда педагогика ғылымында көптеген зерттеулер бар, олардың нәтижелері болашақ мұғалімдерді кәсіби-педагогикалық қызметке, атап айтқанда экологиялық-өлкетану қызметіне дайындау мәселесін шешу үшін ғылыми-теориялық база ретінде пайдаланылуы мүмкін. Бұл-жоғары педагогикалық білім берудің мақсаттары, міндеттері, мазмұны мен құрылымы негізделетін, болашақ мұғалімдерді кәсіби-педагогикалық қызметке педагогикалық даярлау жүйесі талданатын мұғалімдерді кәсіптік даярлау жөніндегі жалпы теориялық еңбектер (О.А.Абдуллина, Е.Н. Богданов, Н. В. Кузьмина, В. А. Сластенин, А. и. Щербаков және т. б.); жоғары мектепте экологиялық білім берудің ғылыми-әдістемелік негіздерін әзірлеу (С.Н.Глазачев, а.Н.Захлебный, Б. Т. Иогансен, и. Н. Пономарев, Е. С. Сластенин, Н. М. Чернова және т. б.).[4] Экологиялық дағдарысты еңсеру және жиі туындайтын экологиялық проблемаларды шешу үшін біртұтас теориялық негізде құрылған жаңа білім жүйесі қажет. Мұнда басты назар тек жаһандық мәселелерге емес, ең алдымен жергілікті яғни туған өлкеміздің экологиялық проблемаларына аударылуы қажет. «Біздің министрлік тиісті бастамаларға, оның ішінде білім және ғылым министрлігімен бірлесіп, мұндай пәнді мектептерде енгізу мәселесін пысықтауға жан - жақты қолдау көрсетуге дайын» , - деді ҚР Экология министрлігінің басшысы экологиялық білім беру мәселелерін талқылау жөніндегі онлайн конференция барысында. [1] ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 10 шілдеде өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында Білім және ғылым министрлігіне экология, геология және табиғи ресурстар министрлігімен бірлесіп мектептерде экологиялық білім беру пәнін енгізуді тапсырды. [2] Студенттерді кәсіби даярлау жүйесінде экологиялық оқытуды қалыптастырудың маңызды бағыттары келесідей : - экологиялық мәдениетті қалыптастырудағы пәнаралық байланыстар; - оқу материалын зерделеудің нақты жүйелілігі мен үздіксіздігі; - қоршаған табиғи ортаны зерттеу және жақсарту бойынша студенттің іс-әрекетіндегі интеллектуалдық және эмоционалды бірлік; - жаһандық, өңірлік және жергілікті экологиялық-өлкетану проблемаларының өзара байланысы; - студенттердің шығармашылық белсенділігін арттыру. ҚР Білім министрлігі барлық оқу орындарында экологиялық білім негіздерін оқыту қажеттігін атап өтті. Сонымен қатар, жоғары оқу орнында экологиялық білімді қалыптастыру арнайы экологиялық пән немесе курс енгізуді талап етпейді. Ол үшін бірінші кезекте өз өлкесінің экологиясын неғұрлым толық және нақты зерттеуді қамтитын оқытудың біртұтас жүйесі қажет. Экологияны зерттеудегі өлкетану тәсілі өз өлкесінің табиғаты туралы нақты ақпарат алуға ғана емес, осыған қатысты ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта экологиялық білім беруді дамытудағы қоғамның қажеттіліктері мен биология, география, химия және т.б. пән мұғалімдерін даярлаудың қолданыстағы практикасы арасындағы қайшылық айқын анықталуда. Бүгінде білім берудің барлық деңгейлері үшін педагог кадрларды экологиялық даярлауға; экология, табиғатты пайдалану, қоршаған ортаны қорғау және тіршілік қауіпсіздігі саласында тұтас пәнаралық білім беру жүйесін құруға баса назар аударылуға тиіс. Биология мұғалімінің экологиялық қызметке дайындығы-бұл білімнің, ғылымның және өндірістің бүкіл білім беру саласын экологияландыруға байланысты қоғамның қажеттілігі. Болашақ биология мұғалімдерін кәсіби-экологиялық даярлауда өлкетану мен өлкетану даярлығының барлық жүйесі үлкен рөл атқарады. [3]

ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша өткен ғасырдың соңғы 20 жылы экологиялық білім беру жылдары деп жарияланды. Экологиялық білім беруді қарқынды дамыту барлық елдердің өзекті міндетіне айналуда және жаһандық экологиялық дағдарысты еңсерудің бір құралы ретінде қарастырылуда. Экологиялық дағдарысты тек техникалық құралдармен жеңу мүмкін емес. Егер қоғам өзін, адамгершілігін, менталитетін өзгертпесе, тек техникалық шешімдерге сүйенсе, тепе-теңдік жағдайын сақтау мүмкін емес. Адамзат табиғат пен қоғамды бірлесіп қайта құрудың ұзақ және өте қиын процесін күтеді және оның қызметінде адамның жаңа қажеттіліктеріне жауап беретін, қоршаған табиғаттың жаңа шындықтарымен үйлесетін өркениеттің қалыптасуы шешуші болады. Экологиялық-өлкетану қызметін жүзеге асыруда мұғалімнің өз аймағының экологиялық мәселелерін шешуге деген жеке қызығушылығы, оның өлкетану материалдары арқылы оқушылардың экологиялық маңызды қызметті жүзеге асыруға оң көзқарасын қалыптастыру қабілеті маңызды.

Қорытындылай келе, білім берудегі қазіргі жағдай экологиялық аспектінің артуымен сипатталады. Бүгінгі таңда экологиялық білімнің маңызы күмән тудырмайды, ол барлық жас пен әлеуметтік топтарды қамтуы керек. Қоғамға табиғи заңдарға сәйкес әрекет ете алатын экологиялық білімді азаматтар, сондай-ақ арнайы дайындалған экологиялық мамандар қажет. Қазіргі уақытта білім беру мекемелері экологиялық мамандарды даярлауда қоғамның қажеттіліктерін толығымен қанағаттандырып отыр деп айта алмаймыз. Жоғары мектепте экологиялық білім беру бірінші кезекте өз өлкесінің экологиясын неғұрлым толық және нақты дамытуды көздейтін оқытудың тұтас жүйесін талап етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Stapp W.M. The Concept of Environmental Education // The Journal of Environmental Education. – 2009. - No1. – Р.32.
2. Таныбаева А.Қ. Экологиялық мониторинг: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2016. - 290 б.
3. Тавстуха О.Г. Теория и практика формирования экологической культуры подростка на основе концепции устойчивого развития. Монография. 2014. -198б.
4. Гакаев Р. А., Чатаева М. Ж. Экологическое образование и культура как приоритетное направление гармонизации отношений общества и природы. В сборнике: Теория и практика образования в современном мире Материалы VII Международной научной конференции. 2015. С. 178–181.