Қазіргі таңдағы жалпы жайылым мәселелері бойынша мемлекеттік бақылауды жақсарту бөлімінің басшысы Сағадат Дүйсенов былай деген болатын:Қоғамдық табындар үшін жайылымдық жерлердің жетіспеушілігі соңғы жылдары ауыл тұрғындары үшін ең өткір мәселелердің біріне айналды. Малдары жайылымнан айырылған жеке қожалық иелері ірі жер иеленушілерге шағымданады, даулы аумақтардың төңірегінде қақтығыстар жиі өршіп, әлеуметтік шиеленіс күшейеді.

Атырау облысы Қазақстанның батысында, Жайық өзенінің бойында орналасқан қала. Қаланың негізі 1640 жылы қаланған. Сонымен қатар бұрынғы Каспий теңізінің орнында,шөл шөлейтті белдеуінде орналасқан.Өз бастауын Башқұртстан жерінен алатын Ақжайық Қазақстан мен Ресейдің трансшекаралық өзені болып табылады. Жыл өткен сайын оның жағдайы тіптен күрделенуде.Өзен суының таяздану процесі әлі де жалғасуда, жағалауы да күннен-күнге тарылған.Ол аздай,қазір өзеннің жоғарғы жағынан гидротехникалық ғимараттарды салу құрылысы да өзеннің жағалауындағы таудай үйiндiлердің пайда болуына алып келді.Сонымен қатар ластанған суда балықтың да саны азайған.

Облыс аумағы 118,6 мың км2. Халық саны 443,7 мың адам, оның ішінде қалалықтар – 260,8 мың адам және ауылдықтар – 182,9 мың адам. Климаты күрт континенттік, жауын-шашын мөлшері аз, жыл сайын жоғары буланумен, тұрақты желмен және температураның күрт жылдық және тәуліктік ауытқуымен өзгеріп отырады. Бұл аймақ қатты жел мен боранмен сипатталады, олардың орташа жылдық жылдамдығы 4-5 м/с. Температуралардың қосындысы 10°С жоғары. Аязсыз кезеңнің ұзақтығы 165-200 күн. Вегетациялық кезең 200-300 күнге созылады. Шілденің орташа температурасы 25-26oС. Ең төменгі температура қаңтар-ақпан айларында байқалады – минус 8-12оС, абсолюттік минимум 36оС.

Атырау облысының жер қоры 11863,1 мың га, оның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер – 9855,8 мың га, егістік – 18,3 мың га, тыңайған жерлер – 21,5 мың га, шабындықтар – 135,7 мың га; Облыста өнеркәсіп, көлік 542 мың гектар жерді алып жатыр. Топырақ жамылғысы сортаңданған топырақ түрлерінің кең дамуымен сипатталады, олар мыналармен сипатталады: қарашіріктің аздығы, күлді қоректік элементтердің аздығы, қарашірік горизонтының аз қалыңдығы, бонитеттің төмендігі, бұл топырақтың жоғары экологиялық сезімталдығын көрсетеді. аймақты және табиғи топырақты қалпына келтіру үшін көп уақытты қажет етеді. Атырау облысы республиканың барлық құрғақ аймақтарының ішінде шөлейттенудің ең жоғары көрсеткішіне ие.

Ғылыми зерттеу жұмыстары Атырау облысының түрлі табиғи-ландшафтық аймақтарында орналасқан жайылымдардың, шабындықтар мен жыртылмалы жерлердің жүктелу дәрежесі бойынша талдаулар жүргізіліп, жерге орналастыру жұмыстарын жетілдіру барысында ішкі шаруашылық жерге орналастырудың әртүрлілігіне байланысты ұйымдастырушылық-шаруашылықтық, мелиоративтік жұмыстардың жобаларын қарастыру келтірілген (1 - кесте).

 Кесте -1. Атырау облысы бойынша жерді санаттарға бөлу

Кестеде келтірілгендей, Батыс Қазақстан облысының жер қоры жалпы Республикадағы жер қорымыздың 5,6 пайызын құрайды. Облыс бойынша жер көлемінің 49,0 пайызы ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер болса, оның ішінде 5,2 млн/га жайылым, 542 мың га жыртылмалы жер, шабындықтар 450 мың га, бос жерлер 462 мың га және 860 мың га пайдаланылмайтын жерлерді құрайды. Алынған мәліметтердің көрсеткіштері бойынша облыс аумағындағы жер қорларының нысаналы мақсатына сай емес, дұрыс пайдаланылмайтындығын көрсетеді.

Жер ресурстарының тозуының (шөлдену, бұзылу және ластану) негізгі себептері: антропогендік қысымның артуы; мал шаруашылығы – жайылымдарды шамадан тыс жүктеу (және соның салдарынан құнарлы қабаттың, өсімдіктердің, эрозиялық процестердің төмендеуі); су ресурстарының табиғи тапшылығы - жайылымдарды суару деңгейінің төмендігі (және осының салдарынан өсімдіктердің төмен деңгейі, эрозия және т.б.); Еділ, Жайық және басқа да өзендердің су режимінің өзгеруіне байланысты су тапшылығынан жайылымдар мен атыраулардың кебуі; өнеркәсіптің (технологиялық процестердің) және көліктің техногендік жүктемесі; атап айтқанда, мұнай өндіруші – мұнай өңдеу өнеркәсібі кәсіпорындары. Облыстың мұнай-газ кешенінің кәсіпорындары жердің тозуы (топырақ құрылымын бұзу және әртүрлі химиялық қосылыстармен ластану) бойынша жетекші орынды алады. Жердің ластануы мен бұзылуының көздері мен себептері мыналар болып табылады: жоғары жойғыш әсері бар қуатты бұрғылау және құрылыс техникасын пайдалану; шикізатты алып кетуге арналған көлік жүйелерінің үлкен ұзындығы; далалық техниканың, көліктердің ақаусыз жұмыс істеу сенімділігінің төмендеуі; мұнай мен бұрғылау шламының түзілуі;Өзен бойында тұрып жатқан халықтың да өз кезегінде суды бей-берекет пайдалануы мен табиғатты аялай білмеуінен Жайық өзені қоқыстың астында көміліп барады. Осының барлығы өзеннің өзі мен жағалауына теріс әсер беруде. Соған қарамастан Жайық өзені әлі күнге дейін қатаң бақылаудағы табиғи орындардың қатарына енгізілмей келеді, қоқыстардан тазалау және арнасын кеңейту секілді жұмыстар тиесілі түрде істелмей отыр. 2001 жылдың қарашасынан бастап Каспий теңізінің жағалауындағы су түбінде Жайықтан теңізге және кері жүруіне кедергі келтіріп, әзірбайжандық «Сарынский рыбак» кемесі жатыр.

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын реформалау және ауыл шаруашылығы өндірісінің құлдырауы нәтижесінде 1990 жылдан бастап ауыл шаруашылығы жерлерінің 8186,6 мың гектарға қысқаруы байқалды, оның ішінде егістік алқаптары 26,3 мың гектарға қысқарды. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер шаруа қожалықтарына бекітіліп берілген, бұл жерлердің едәуір бөлігі пайдаланылмайды.

Егіншілікті тиімді жүргізу, топырақ құнарлығын сақтау және молайту үшін жерді аймақтарға бөлу, оларды түгендеу, жер учаскелерінің мақсаты бойынша пайдаланылуын бақылау қажет.

Қазіргі уақытта біршама белсенді бұзылған даланы қалпына келтіру. Жайылымдардың демутация процестері соңғы 24 жылдағы экожүйелер фонға айналуына ықпал етті.Жайылымдардың өсімдік жамылғысының демутациясының негізгі себептері қазіргі заманғы пайдаланудағы экожүйелер мал басының күрт төмендеуіне айналды.Атырау облысы аумағының 90%, олардың аудандар бойынша орташа шығымдылығы ауданы 2,1-4,5 ц/га аралығында ауытқиды. Соңғы 20 жылда аудан Атырау облысының табиғи жайылымдық экожүйелері 6%-ға қысқарды.Сонымен қатар мал басы да 1га - 0,18 басқа қысқарған болатын.

Жайылымдық дигрессия – экзогендік рецессивті сукцессия. Ол кейбіреулердің дәйекті өзгеруі ретінде алғаш рет Г.Н.Высоцкий сипаттаған 98өсімдіктер қауымдастығы, басқалары белгілі бір мекендеу аймағында және шамадан тыс мал жаю нәтижесінде пайда болады. Жайылымдық жүктеме облыс бойынша орташа болатын жайылым кезеңінің ұзақтығына сәйкес 270 күнге есептеледі.Осы принцип бойынша мал шаруашылығына әсер ету шкаласын жасады. Осылайша, жақсартылған жайылымдарда, құмды топырақта процесс қалпына келтіру және демутация әлдеқайда жылдам, және жайылым жүктемелері де экологиялық тепе-теңдікте.

Мал шаруашылығының динамикасы және адамның жайылым экожүйесіне әсері Атырау облысы табиғи экожүйелердің түрленуіне алып келеді.Облыс аудандарының ықпалындағы барлық өзгерістерді талдау 1991 - 2015 жылдардағы мал жаю үрдісін анықтауға мүмкіндік берді.экожүйенің дамуы: жоғары жайылымдық жүктемелер кезінде (1991 – 1997 ж.жылдар) өзгеріске әкелетін регрессивті типті экзогендік сукцессия болады .Қоңыр топырақтарда мал жаю жеңіл топырақтардың, формалардың жылжуына әкеледі және құм рельефі, флористикалық және фитоценоздық әртүрлілікті азайтады,жеке өсімдіктер қауымдастығы сияқты шекаралардың жойылуы қауымдастықтарға байланысты.Кейбір жағдайларда тіпті климаттық ылғалдылықтың жоғарылауы аясында мал жаюының болмауы,эндогендік сукцессия пайда болады, бағытталған жергілікті өсімдіктерді қалпына келтіру (демутация). Бұл процесс аймақтарда 1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін байқалды.Дегенмен, соңғы жылдары облыстың жайылымдық алқаптарында қарқынды өсу байқалады.Мал шаруашылығы: 1991 жылы 2664,7 мың ш болды қой басы, 1997 жылы - 1190,2 мың, ал 2015 жылы қазірдің өзінде 1712,1 мың.Барлық кезеңде кейбір жайылымдарды қоспағанда, жайылымдық жерлер экологиялық тепе-теңдікте болды. Қазіргі уақытта аудандардағы барлық жайылымдар бұрынғысынша экологиялық тепе-теңдік сақталады, алайда, сонымен бірге, жайылымдық жүктеме нормалары да бар.Атырау облысындағы табиғи жемшөп алқаптарының саны 4176,58 мың га мөлшерінен аспаған. Қалған аумақтарды сортаң шөптер алып жатыр,яғни мал жемейтін және жайылым емес.

Жайылымдағы жайылымдық жүктеменің күрт төмендеуі және негізінен қой санының азаюы, қалпына келтіру процесінің пайда болуына әкелді.Табиғи қалпына келтірудің келесі негізгі кезеңдері және құм түрлері, бұл сатылар бір-бірінен біршама ерекшеленеді.

Жоталы құмдарда: I - аристид → аристид → - форб.

II -жусан;

III – шағыр → жусан – еркек жусан→ жусан;

IV- ( дүрбелеңді жусан (Artemisia), шатыр оты (Bromus tectorum), пиязды көк шөп→ жасыл жусан (шағыр, бургун) → жасыл жусан.

Таулы құмдарда: I - сирень басым аралас шөптер,мыңжапырақ, гелиотроп → жасыл жусан – аралас шөптер (шағыр, бургун)→ жасыл жусан (шағыр, бургун) → шағыр,маршал жусаны,шатыр оты.

II – құмдардағы бұталы-эремоспартонды бұталар (жүзген, бұйра, тамарин, сирень, мыңжапырақ,

Жіңішке дөңес құмдарда:шағыр → аралас жусан→ ақ жер жусаны.

Қалдық деградация тек Нарынқұм құмында болады ауданында 30% аспайды. Атыраудың басқа аумақтарының өсімдіктері аумақ бастапқы қалпына келтірілді. Қалдық Атыраудағы 406 деградация ошағында өсімдіктердің деградациясы мен облыста 103 262 га қатты және орташа бұзылған жерлер анықталды.Және бұл жерлерде деградацияға ұшыраған жерлер халық қоныстанғандығы анықталды.Атыраудағы бұзылған жерлердің жалпы болжамды көлемі ауданы 424,8 мың гектардан аспайды.

Соңғы жылдары облыста ауыл шаруашылығы дақылдарын тамшылатып суару технологиясы ашық жерде де, жабық жерде де кеңінен таралуда. Қазіргі уақытта облыстағы «Атырауагроөнімдері», «Райхан», «Сабуров», «Джумағалиев», «Рахатов», «Сандуғаш» сияқты ірі шаруа қожалықтары тамшылатып суару технологиясы бойынша ашық және жабық жерлерде 250 гектар алқапта егін өсіреді, оның 155 гектары . жемістер мен жидектер, 77,5 га көкөністер, 8 га бақша дақылдары және 10 га картоп алып жатыр.

Облыста алғашқылардың бірі болып тамшылатып суарудың бұл технологиясын қолдану осыдан үш жыл бұрын Махамбет ауданындағы «Атырауагроөнімдері» КМК енгізілген, оның егіс көлемі ашық жерде 142 гектарға жетіп, көкөністер егілген. және бақша және жеміс плантациялары егіледі. Шаруа қожалығы 1 гектар тамшылатып суару жүйесін қолданатын жылыжайды да іске қосуды жоспарлап отыр.Соңғы жылдары ауыл шаруашылығы алқаптарында қайтымсыз экологиялық өзгерістер, соның ішінде жердің деградация процестерінің күшеюі байқалады. Өңірдегі ауыл шаруашылығы жерлерінің тозуына ықпал ететін негізгі антропогендік фактор ретінде жайылымдық жерлердегі, әсіресе ірі елді мекендердің маңындағы жайылымдардың шамадан тыс жайылуын, олардың бұзылуына әкеп соқтыруы – дигрессияны анықтауға болады.Мұнда мал азықтық алқаптардың шығымдылығының төмендеуі байқалады, жалпы алғанда, облыстағы жайылымдықтардың деградациялану үдерісін шөлейттену процестерінің дамуының айқын мысалы ретінде қарастыруға болады. Өңірдегі жайылымдардың деградациясының негізгі белгілерінің бірі дефляция процестері байқалатын жайылымдардың шамадан тыс жайылу дәрежесі болып табылады.

Жайылымдық жерлердің шамадан тыс жайылуы бағалы өсімдік түрлерінің арамшөптермен және жеуге жарамсыз түрлерімен алмастырылуынан, өнімділіктің төмендеуінен, пайдалану маусымының шектелуінен көрінеді. Айта кету керек, ең көп құлаған аумақтар құдықтар мен мал суаратын орындармен шектеледі.Жалпы алғанда, облыстың орташа және қатты мал жаюының жоғары жайылымдық аумақтарымен сипатталатынын атап өтуге болады. Деградацияның ең үлкен көрінісі Құрманғазы, Махамбет және Қызылқоға аудандарында байқалады. Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығы жерлері 1945,7 мың гектарды немесе облыс аумағының 16,4 пайызын құрайды.

Облыстағы ауыл шаруашылығы жерлерінің сапалық бағалауы бойынша жалпы алқаптың 38 пайызы сортаң, 34 пайызы сусызданған, 19 пайызы сортаң, 6 пайызы ғана теріс белгілерімен асқынбаған жерлерге тиесілі.Жайылымдық және атыраулық табиғи кешендердің деградация мәселесі ерекше назар аударуды қажет етеді. Жайық өзенінің жайылмасы мен арналарында құрғау үрдісі байқалып, 132,6 мың гектар алқап жүйесіне әсер ететінін атап өткім келеді, бұл өздеріңіз білетіндей облыстағы ең құнды шабындық болып табылады.

Жайылымдық ландшафттардың экологиялық күйінде жер деградациясының аса қауіпті түрлері болып табылатын ылғал, жел және су эрозиясының сипаты мен дәрежесі маңызды рөл атқаратынын атап өткен жөн.Осылайша, әртүрлі табиғи процестердің әсерінен соңғы онжылдықта гидроморфтық ландшафттардың аудандары айтарлықтай қысқарды. Атап айтқанда, облыста шабындық 3 есеге, қамыс 14 есеге азайған. Жалпы облыста ауыл шаруашылығы жерлерінің өнімділігі мен олардың жем-шөппен қамтамасыз етілуінің төмендеуі байқалады.

Облыс шаруашылықтары мал азықтық дақылдар алқаптарының үлесін ұлғайту бойынша жұмыстар жүргізуде, соның арқасында жыл сайынғы жемшөп тапшылығын облыс бойынша кесек жемге қажеттіліктің 25-30% құрайтын 1/3 бөлігін жабуға болады. Бүгінде 200 гектарға жуық алқапты көпжылдық мал азықтық дақылдар алып жатыр, 2015 жылға қарай алқапты 1021 гектарға жеткізу жоспарлануда.

Мәселелер:

- табиғи-климаттық жағдайлар, көктемгі және жазғы кезеңдердегі жауын-шашынның жеткіліксіздігі;

- шөлдену процестерінің нәтижесінде деградация;

- аймақтағы мұнай-газ өнеркәсібінің дамуына, жолдардың салынуы мен пайдаланылуына дигрессия, дефляция, тұздану, сайдың пайда болуы және т.б. сияқты процестердің белсендірілуіне ықпал етеді;

- жер асты тұщы су көздері қорының төмен деңгейі;

- облыстың Жайық, Қиғаш, Ойыл, Жем және т.б. ірілі-ұсақты өзендерінің деңгейін төмендету;

- тереңдету жұмыстарына жергілікті бюджеттен бөлінген қаражаттың жеткіліксіздігі;

- көктемгі тасқын суларының төмен деңгейі, сәйкесінше төмендеуі

-табиғи су басқан шабындықтар мен жайылымдар;

- мал азықтық дақылдар алқаптарының үлесінің қысқаруы (жоңышқа, судан шөп, жүгері және т.б. минимумға дейін;

- қысқы қора кезеңіндегі жем-шөп қорының тапшылығы;

- облыста, атап айтқанда Махамбет, Индер және Исатай аудандарында шөпті қажетті мөлшерде жинауға мүмкіндік бермейтін өнімділіктің төмендігі және шабындықтардың болмауы;

Шешу жолына тоқталайық:

- барлық санаттағы жерлерге және ең алдымен ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге түгендеу жүргізу, оның барысында жер түрлері бойынша барлық санаттағы жерлердің жалпы ауданы, олардың сапалық жай-күйі, жер пайдаланушылар бойынша бөлінуі туралы мәліметтер анықталады; сондай-ақ мақсаты бойынша пайдаланылмаған жерлер және т.б.

- аумақтардың топырақ ерекшеліктерін білуді талап ететін топырақ-климаттық жағдайларды және басқа да мақсаттарды ескере отырып, егіншілік мәдениетін көтеру, топырақ құнарлылығын және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру бойынша агротехникалық іс-шаралардың сараланған жүйесін әзірлеу үшін жерлердің топырақ зерттеуін жүргізу.

- жайылымдық жүктемені азайту; оңтайлыға жақын жүктемені сақтай отырып, экологиялық таза жайылым айналымын енгізу және жайылым айналымы жағдайында далалық генетикалық қорларды (тынығу аймақтарын) құру;

жайылымдық жөндеу кезеңіне жайылымды толық тоқтата отырып, бұзылған жайылымдардағы шөптерді қалпына келтіру (шөптерді шамадан тыс қопсыту, қопсыту, мульчирование, құрылым түзушілерді енгізу және т.б. арқылы);

- жемдік қасиеттері жоғары далалық өсімдіктерді өсіру бойынша тәжірибелер жасау;

- жем-шөп алқаптарын түбегейлі жақсарту, сортаң жерлерді мелиорациялау және эрозияға қарсы шаралар;

- топырақтың батпақтануын және қайталама сортаңдануын болдырмайтын технологияларды таңдау жолымен суару әдістерін оңтайландыру (тек жақсы құрғатылған топырақты суару, шабындықтарды бірінші рет суару, жайылымдар мен ірі ойыстарды механикалық әдіспен суару), сондай-ақ фитомелиорациялық технологиялар;

- уақытша ағындар мен шағын өзендердегі су шаруашылығы құрылыстарын оңтайландыру;

- көпжылдық мал азықтық дақылдарды өсіру үшін ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге қаржылық қолдау көрсететін шараларды әзірлеу;

- өңірдегі Қиғаш, Ойыл, Жем және т.б шағын өзендерді тереңдету бойынша іс-шараларды қаржыландыру.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Конвенция организации объединенных наций по борьбе с опустыниванием в тех странах, которые испытывают серьезную засуху и/или опустынивание –2014.
2. Программа по борьбе с опустыниванием в Республике Кaзахстан на 2005-2015 г
3. Таубаев Б.Ж. Оценка современного состояния песчаных пастбищ Каспийский регион: политика, экономика, культура. Астрахань, 2004
4. Диаров М.Д Экология и нефтегазовый комплекс: Алматы, 2003.
5. Лысенко В.В. Закономерности распределения растительности Атырауской области Алматы, 2010. – С.81-86.
6. Земельные ресурсы Республики Казахстан. 2011
7. Оценка процессов опустынивания в Казахстане // Международный научнопрактический журнал 2006. – 217 с..
8. Ковда В.А. Основы учения о почвах. М.: Наука. Том 2013. - 112 с.
9. Розанов Б.Г. Основы учения об окружающей среде. М.: Издательство Московского университета, 2014, 376 с