Орта Aзияға арабтардың келуі Араб түбегіндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және этникалық үрдістердің барысында  қалыптасты және VII ғасырдың бас кезінде жаңа діни жүйе — исламның негізінде ене бастады. Мұнда феодалдық қатынастар қалыптасып, нығайды, алайда рулық-тайпалық ұйым, әсіресе көшпелілер арасында әлі күшті еді. Мұхаммед пайғамбар өлгеннен (632 ж.) кейін Араб түбегінің әр жерінде билік үшін күрес орын алды, халық қозғалысы басталды. Араб шонжарлары ішкі қайшылықтарды әлсіретіп, дінбасылары билейтін мемлекетті нығайту мақсатында, соғыс олжасына кенелу үшін жаңа жерлерді жаулап алу жолына түсті. 633 жылы арабтардың «дін үшін соғыс» деген ұранмен жаулап алушылық жорықтары басталды. Аз уақыттың ішінде олар Иран, Сирия, Палестина, Египет, Ирак жерлерін басып алып, Орта Азияның оңтүстік облыстарына жақындады.     Арабтардың жаулаушылық кезеңінде Орта Азия мен Қазақстан аумағының көп белігі Батыс Түркі қағанатының билігінде болған еді. Орта Азияның көп иеліктерін түрік немесе аралас текті әулеттер басқарды. Арабтар 705 жылы шапқыншылықтар  арқылы Әмударияның шығыс жағындағы аймақ —Мауараннахрды жаулап алуға көшті. Хорасан билеушісі Кутейба ибн Балхты басып алып, 706 жылы Пайкендке (Бұхараға таяу) қарай беттеді. 709 жылы Бұхараны басып алды[1].

714 жылы Шаш пен Ферғананы алады», «Араб қолбасшысының бірі Насыр ибн Сейяр 737-738 жылдары Орта Азияның бірқатар аймақтары мен Қазақстанның оңтүстігіне басып кірді» деген мәліметтерден олардың соғыс жолдарыменде дінді енгізу әрекеттерін байқаймыз. Арабтардың исламдандыру жорықтарының қарқынды жүргізілуіне қарамастан, түріктектілер арасында мұсылмандану алға жылжи қоймады. Осы кезде Орта Азия мен Қазақстан аумағын мекендеген түркі халықтарының тарихына, діни болашағына зор ықпал еткен оқиға, яғни 751 жылдың шілде айында Тараз қаласы маңында Атлах қамалы жанында болған соғыс. Соғысқан екі күштің бірі – Қытайлар сол жылдары Жетісудың көп жерлерін бауырына басып, енді оңтүстік аймаққа мойнын соза бастаған. Сондықтан түрік тайпалары арабтардың әскери күшін тиімді пайдалана отырып қытайлықтарға қарсы қолданды. Түрік тайпаларының қолы Араб әскерінің қолдауымен Қытай әскерін кері бас көтере алмастай етіп, ойсырата жеңді. Арабтардың мұндай көмегіне разы болған халық және тайпалар арабтардың дін тарату әрекеттеріне қарсы болмады. Сонымен бірге ислам дінін қабылдай отырып жайлап күнделікті тұрмыс тіршіліктеріне араластыруға тырысты. Арабтардың келуімен бірге Орта Азия мен Қазақстан аумағында ислам діні кеңінен тарай бастады» Ал, Қазақстанның Атырау, Орал, Маңғыстау қатарлы батыс өңір аймақтарының бір кездері Хазар қағандығының жері болғанын ескерсек, ислам діні Қазақстанның батысына Хазарлар арқылы (732 жылы) тым ертеде келгенін ескерсек болады. Хазарлықтар 732 жылы исламды ресми түрде қабылдап, 768 жыл мемлекеттік дін еткен Хазар әулеті болған. Сонымен қатар арабтар жергілікті халық арасына дінді сіңістіру үшін  арабтарды әкеліп қоныстандыра бастады. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп, бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған. «Кімде-кім мешітке келсе, оларға ол (Кутейба) екі дирһам береді» деп жар салады.  Арабтар басқыншылық мақсатпен қалың елді отарлаумен бірге таза идеологиялық саясат та жүргізді. Олар Тұран атауын Түркістанға айналдырды. Бұхарадан өзге елдімекен атауларын түгел өзгертті. Сонымен бірге халық атауларын да жаппай арабтандырды.

Қазақстан жерінің ислам дініне ену үрдісі көп уақытқа созылды. Арабтар үстемдігі халифат құрамына енген Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың жекелеген аймақтарында ғана орнады. Сондықтан исламдану оңтүстік аймақтарда айқын қарқын алғанымен, Қазақстанның қалған бөлігінде өте баяу жүрді.       Исламды түріктектілер арасында насихаттау мақсатында оқымысты, исламды жетік меңгерген арабтар келе бастады. Бұлар халық арасында қожа атымен белгілі еді.       Оңтүстік өңірге Арабиядан дін таратып – Құран Кәрімді, Хадисті, шариғатты үйретіп, оқыту үшін, оқыған ғалым, ұстаз, қаландарлар ағылып келген. Олар негізінен арабтар болған, соңынан түрік қыздарына үйленіп бала-шағалы болып біржолата сіңіп ақырында қалып қойған. Қазіргі кезде олардың барлығын да, жергілікті халықтар «сейіттер мен қожалар» деп атайды. Осы «Қожа» деп аталып жүрген үлкен тайпа өкілдері пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.ғ.с.) туыстық байланыспен баратын кісілер ұрпақтары, нақтырағы Хәзіреті Әлидің ұрпақтары. Олар Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сара жолы болып табылатын Ислам дінін уағыздау үшін қазақ топырағына қоныс тепкен. Келудегі мақсатының өзі Ислам дінін насихаттау, яғни қазіргі тілмен айтқанда миссионерлік. Оған қоса, ұшан-теңіз Ислам ілімін, тазалық пен ізгілік жолдарын насихаттау, әдебиет пен мәдениетке бой түзету. Осыған ұлы бабаларымыз Қорқыт ата, Арыстан баб, Қожа Ахмет Иассауидің өмір жолдары мен қалдырған мұралары дәлел бола алады[2]. Орта Азиядағы және Қазақстан жеріндегі халықтардың көшпелі өмірімен жалпы тұрмысы арабтардың көшпелі халықтарына ұқсас болуы олардың насихат жұмысының табысты етуі даусыз. Сол кездегі ежелгі қалаларымыздың бірі Сунаққорғанның орны сауда керуен жолының үстінде болған. 751 жылы Тараз қаласының маңынан бастап «Терістік және Шығыс Қазақстанға арабтар сауда керуендерімен бірге мұсылман миссионерлерін жиі жіберіп отырды. Олар Енисей жағалауларына дейін барды». Осындай жолдармен араб елдерінен біртіндеп келіп жатқан ишандар мен молдалар көшпелі дала халықтарын аралап құран мен сунна жолдарын, шариғат заңдарын тарата бастаған. Жергілікті халықты рухани құлдықта ұстау үшін, олардың рухани болмысын түбірлі өзгерту, яғни олардың халықтық тарихи жадын мүлде жойып жіберіп, оның орнына исламият идеологиясын қондыруды көздеді. Осы саяси мақсат тұрғысынан келіп, жергілікті халықтың тілін, дінін, дүниетаным, салт-дәстүрін, әсіресе осы ерекшеліктерді жалғастырып, халықтың тарихи жадын сақтаудың бірегей құралына айналған жазу таңбаларын жойып, оны арабша жазумен алмастыру саясатын комплексті тұрғыдан жүргізді. Құтайба тұрандықтардың ұлы жетістігі, ата мұрасы жазуын өмірден жойып жіберуді ғана мақсат тұтпай, халықтың тарих жадын құрайтын оның көп қырлы рухани сала көздерін жоқ қылып жіберуге тікелей кірісті. Осы себепті Құтайба рухани мәдениеттің бесігіне айналған қала атаулыны талқандап, халықтың әдет- салтын мұсылмандық әдет-салтпен алмастыру, араб тілінің қоғамдық қызметін үстем етіп жергілікті тілді қудалау, елді мекен, жер атауларын, тіпті, халық пен жеке кісі есімдерін де арабшалап қойдыру, жазу таңбасын қолданудан шығару, қолжазба кітап атаулыны,сауаты бар кісілерді тұтас көзін жоюды, жабайыларды жабайылардың қолымен қырып тұншықтыру, сыйға билікке жығу, көркем әдебиет пен ғылыми еңбектерді тек араб тілінде жаздыруға әкелу, ел арасында тек исламияттық дүниетанымды тануға қолынан келгенінің бәрін жұмсап аянбай қимылдады. Ғұн, түркі, хорезм жазуын саналы түрде жойған араб басқыншылары енді ислам діні мен араб жазуының таралуына жол ашты[3].

XV ғасырда Қазақ хандығының негізінің қалануымен ислам дінінің тұғыры қазақ халқының тарихы барысында жаңа белеске көтерілді. Ислам діні хандық биліктің нығаюы мен қазақ ру-тайпаларының ұлтқа бірігуіне ықпал еткен идеологиялық факторлардың бірі болды. Исламдағы шариғат нормалары мен дала заңдары астасып, жаңа мемлекеттің құқықтың нормаларының негізіне айналды. Керей мен Жәнібектен бастап Кеңесарыға дейін жалғасқан Қазақ хандығы дәуірінде ислам мен шариғат нормалары үстемдік құрды. Тәуке ханның атақты «Жеті жарғысындағы»: «Құдайға тіл тигізген адам, егер тіл тигізгенін жеті адам дәлелдеп, куәлік берсе, өлім жазасына кесіледі. Өлім жазасы шариғат талабына сәйкес таспен атып орындалады» және «Шариғат жолы - әуелі Құран Кәрімге, одан кейін хадистер мен сунналарға негізделеді» деген ережелердің өзі ислам дінінің Қазақ хандығында ерекше маңызға ие болғанын көрсетеді. XVI-XVII ғғ. Қазақстандағы исламның ары қарай таралуына қазақтардың Орта Азия халықтары мен Еділ бойының татарлары арасындағы тығыз экономикалық және мәдени байланыстар ықпал етті. Бұхара, Самарқанд, Ташкент, Хиуа және Түркістаннан келген миссионерлер исламның басты таратушылары болды[4]. Қазақ жеріндегі араб миссионерлерінің әрекеті дінді жергілікті халықтың бойына сіңістіру, ұғындыру болды. Дегенменде жергілікті халық соғыссыз бейбіт жолмен дінді қабылдап өзінің ата бабасының салт дәстүрімен ұштастыра отырып ұлт санасына тиімді жағынан ұғындыруға тырысты.  

Әдебиеттер тізімі:

1. https://kk.wikipedia.org/
2. http://www.iref.kz/orta-aziya-men-azirgi-aza-dalasyina-islam-dini-taraluyi/
3. https://kk.wikipedia.org/
4. Сунақтардың этногенезі және сунақ қаласының тарихы. Ж.Е.Ержанов Алматы, 1992ж.