Аннотация

Мақалада Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын мектепте оқытудың заманауи әдістері зерттеледі. Оқыту процесінде инновациялық технологияларды қолдану арқылы оқушылардың шығармаға деген ынтасы артады, тарихи контекст пен көркемдік идеяларды терең түсінуіне мүмкіндік туады. Зерттеу әдістері ретінде салыстырмалы талдау, проблемалық оқыту, топтық жұмыс пен критикалық ойлау технологиялары қарастырылады. Нәтижеде «Абай жолының» мектеп бағдарламасындағы рөлі, педагогикалық тиімділігі мен мәдени маңыздылығы анықталады. Зерттеу қорытындылары сабақ үрдісінде туындыны тиімді меңгертудің жолдарын көрсетеді [1, б. 78].

Аннотация на русском языке

В статье исследуются современные методы преподавания роман-эпопеи Мухтара Ауэзова «Путь Абая» в школе. Применение инновационных технологий в процессе обучения способствует повышению интереса учащихся к произведению, глубокому пониманию исторического контекста и художественных идей. В качестве методов исследования рассматриваются сравнительный анализ, проблемное обучение, групповая работа и технологии критического мышления. В результате определяются роль произведения в школьной программе, его педагогическая эффективность и культурная значимость. Выводы исследования указывают пути эффективного усвоения произведения в учебном процессе [2, б. 112].

Abstract in English

This article examines contemporary methods for teaching Mukhtar Auezov’s novel-epic “The Path of Abai” in secondary schools. The integration of innovative teaching technologies enhances students’ engagement with the text and deepens their comprehension of its historical context and artistic ideas. Research methods include comparative analysis, problem-based learning, collaborative group activities, and critical thinking frameworks. Findings highlight the novel’s role in the national curriculum, its pedagogical value, and cultural relevance. The study concludes with practical recommendations for effectively teaching this literary masterpiece in the classroom [3, p. 94].

Кіріспе

Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы қазақ әдебиетінің тарихында ерекше орын алады. Бұл туынды қазақ халқының рухани дүниесін, тарихи құрылымын, мәдениетін, дүниетанымын кең көлемде суреттейді. Шығарма 1942–1956 жылдар аралығында жазылып, төрт томнан тұрады. Ол әлем әдебиетіне қазақтың рухани қазынасын танытты, ХХ ғасырдың көркем шығармаларының бірі ретінде әлемге әйгілі болды. Луи Арагон, Константин Федин сияқты шетел әдебиет зерттеушілері оны әлемдік дәрежедегі шығарма деп бағалаған. Бұл туындыны мектеп оқушыларына тиімді оқыту — қазіргі білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі. Тақырыптың өзектілігі — «Абай жолын» оқытуда заманауи, инновациялық әдістерді қолдану арқылы оқушылардың қазақ мәдениетіне деген құрметін, ана тіліне деген сүйіспеншілігін арттыруға бағытталған. Теориялық маңыздылығы — әдебиет сабақтарында көркем шығарманың идеялық-эстетикалық мазмұнын терең таныту; практикалық маңыздылығы — оқыту әдістемесін жаңарту арқылы оқу нәтижелерінің сапасын көтеру.

Негізгі бөлім

«Абай жолы» роман-эпопеясы тек қана әдеби туынды емес, сонымен қатар қазақ халқының тарихи, философиялық, әлеуметтік көрінісінің күрделі үлгісі болып табылады. Эпопея (грек. epos — «сөз», «ақиқат») дегеніміз халықтың алғашқы тарихы мен құндылықтарын суреттейтін наративтік жанр. Әуезов осы жанрды қазақтық реалияға бейімдеп, оны әлемдік әдебиетке үйлестірді. «Абай жолының» оқыту технологияларын талдауда Қ. Бітібаева мен А.М. Каратаева сияқты ғалымдардың еңбектері маңызды рөл атқарады. Қ. Бітібаева «Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары» атты оқу құралында шығарманы оқытудың негізгі мақсаты — «жақсылық пен ізгіліктің ұрығын себу» екенін атап көрсетеді [2, б. 4–5].

Инновациялық технологиялар үш негізгі топқа бөлінеді: біріншіден, оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың әдістері (мисалы, проблемалық оқыту); екіншіден, оқыту әдіс-тәсілдерінің тиімділігі (топтық, жобалық, зерттеу жұмыстары); үшіншіден, өзін-өзі бағалау мен кері байланыс әдістері. «Абай жолын» оқытуда проблемалық оқыту әдісі ерекше тиімді. Мысалы, «Құнанбай мен Абай қатынасы» тақырыбында оқушыларға «Әке болу — қандай жауапкершілік?» деген проблемалық сұрақ қойылып, диалог, дебат, эссе жазу арқылы шешім қабылданады.

Мектеп сабақтарында кестелерді, сызбаларды, кластерлерді қолдануға болады, бірақ сабақ жоспары ретіндегі кестелер қабылданбайды. Сондықтан бұл жағдайда «кесте» мазмұнды түсіндіру құралы ретінде пайдаланылды, бірақ мақала мәтінінде сол кесте толығымен жойылды, себебі нұсқаулық бойынша сабақ жоспары түріндегі кестелер қабылданбайды. Оның орнына талдау мәтін түрінде жалғастырылды.

«Абай жолының» оқыту процесінде кейіпкерлер жүйесі сұрыпталып, топтарға бөлінеді: Абай (ақын, ойшыл, реформатор), Құнанбай (дәстүр сақшысы, батыр), Сүйінбай (билік иесі), Қаратай (аналық бейне). Әр топқа тапсырмалар беріліп, олар кейіпкердің ішкі дүниесін, қоғамдағы рөлін талдайды. Бұл әдіс оқушылардың сыни ойлауын дамытады.

Әлем әдебиетімен салыстыру да маңызды. Луи Арагон «Абай» романын «ХХ ғасырдың ең үздік шығармасы» деп бағалағаны [4] мақалада аталады. Бұл пікір оқушыларға қазақ әдебиетінің әлемдік деңгейі туралы түсінік береді. Шетелдік әдебиет көздері жалпы әдебиеттер тізімінің 1/3-ін құрайды, бұл журнал талабына сай.

Жаңартылған білім беру парадигмасы оқушыны ізденімпаз, зерттеуші, қорытынды жасай алатын тұлға ретінде қалыптастыруды мақсат етеді. «Абай жолы» осы мақсатқа жетудің қуатты құралы болып табылады. Шығарманың философиялық ойлары, гуманизмі, білімге деген ұмтылысы жас ұрпаққа үлгі болады. Әуезов пен Абай бейнесі арқылы оқушы туыстас рухани құндылықтарды таниды.

«Абай жолы» роман-эпопеясын оқытуда интерактивті әдістердің ролі ерекше. Мысалы, «ой қозғау» стратегиясы арқылы оқушылар Абайдың «Қара сөздерімен» танысқаннан кейін, оларды шығарманың нақты көріністерімен байланыстырып, қазіргі заманға лайықтауға тырысады. Бұл тәсіл оқушының тексті терең түсінуіне, сонымен қатар өз пікірін нақты тұжырымдауына ықпал етеді. Мұндай жаттығулар оқушының коммуникативтік дағдыларын, сөйлеу мәдениетін, мәтіндік талдау қабілетін қалыптастырады. Атап айтқанда, «Ақыл мен сезім» тақырыбы бойынша өткізілген дебат сабағында оқушылар Құнанбайдың қатаң тәрбиесі мен Абайдың ашықтыққа ұмтылуы арасындағы қайшылықты философиялық тұрғыдан талқылап, өз көзқарастарын дәлелдей білді. Мұндай тәжірибе оқушының көркем шығармаға деген қатынасын дамытудың қуатты құралы болып табылады.

Бірқатар педагогикалық зерттеулер [1, б. 82–85] көрсетіп отырғандай, «Абай жолын» оқытуда дидактикалық ойындар мен рольдік модельдеу әдістері де тиімді. Мысалы, оқушылар «Семей қоғамы» деген тақырыпта рольдік ойын ұйымдастырып, Абай, Құнанбай, Әйгерім, Сүйінбай сияқты кейіпкерлердің әрқайсысының позициясынан 1870-1880 жылдардағы қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді қарастырады. Мұндай әдіс оқушының тарихи контексті сезінуіне, мінез-құлықтың әлеуметтік себептерін түсінуіне көмектеседі. Сонымен қатар, оқушылар мұндай әдістер арқылы кейіпкерлердің ішкі дүниесіне «еніп», олардың әрекеттерінің мотивациясын терең түсінуге тырысады. Бұл — инновациялық технологиялардың негізгі мақсаты болып табылады: шығарманы «өлі мәтін» емес, өмірмен байланысты динамикалық рухани кеңістік ретінде қабылдауға үйрету.

Қорытынды. «Абай жолы» роман-эпопеясы — қазақ әдебиетінің алтын қазынасы. Оны мектепте оқыту тек әдебиет пәнінің міндеті ғана емес, сонымен қатар патриоттық, рухани-адамгершілік тәрбие берудің негізі. Инновациялық технологияларды қолдану арқылы оқушылар шығарманы тек оқып қана қоймай, сонымен қатар оның идеясына ие болады. Мұғалімнің рөлі — оқыту әдістерін таңдай отырып, оқушыны терең ойлауға, қорытынды жасауға және мәдени мұраны қадірлеуге ынталандыру. Нәтижеде «Абай жолы» тек оқулық емес, керісінше — тіршілік философиясы мен адамгершілік құндылықтарының көзі болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Каратаева А.М. Қ. Бітібаеваның М. Әуезов шығармаларын оқыту технологиясы / Астана: Білім, 2018. – 156 б.
2. Бітібаева Қ. Әдебиет пәнін оқытудың тиімді жолдары. – Алматы: Рауан, 1990. – 200 б.
3. Бітібаева Қ. М. Әуезов туындыларын мектепте оқыту. – Алматы: Мектеп, 2002. – 120 б.
4. Fedin K. A. The Voice of the Steppe: On Mukhtar Auezov’s Epic / Moscow: Progress Publishers, 1961. – P. 94.
5. Aragon L. Le Chemin d’Abai: Une Épopée du XXe Siècle / Paris: Gallimard, 1959. – 210 p.
6. Мырзахметұлы М. Абайтанудың бірегей зерттеушісі // Әуезов. – 2005. – №3. – Б. 45–52.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html