Аннотация қазақ тілінде

Мақаланың мақсаты жасөспірімдер ағзасына темекі шегудің әсері мен салдарын талдау, осы мәселенің өзектілігін және алдын алу шараларының маңыздылығын көрсету болып табылады. Автор медициналық әдебиеттерге, статистикалық деректерге және ғылыми зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, темекі түтініндегі улы заттардың жас ағзаға тигізетін зиянын жан-жақты қарастырады. Талдау әдістері ретінде деректерді жинау, салыстыру және жүйелеу қолданылды. Нәтижелер темекі шегудің жасөспірімдердің физиологиялық дамуына, нерв жүйесіне, тыныс алу мүшелеріне, жүрек-қан тамырлары жүйесіне теріс әсер ететінін, сонымен қатар олардың тәуелділікке бейімділігін арттыратынын дәлелдейді. Қорытынды ретінде жасөспірімдер арасында темекіге қарсы тұрудың және денсаулықты тәрбиелеудің жүйелі түрде жүргізілуінің қажеттілігі атап өтілген.

Аннотация на русском языке

Цель статьи – анализ воздействия и последствий курения табака на организм подростков, демонстрация актуальности этой проблемы и важности профилактических мер. Опираясь на медицинскую литературу, статистические данные и результаты научных исследований, автор всесторонне рассматривает вредное воздействие токсичных веществ табачного дыма на молодой организм. В качестве методов анализа использовались сбор, сравнение и систематизация данных. Результаты доказывают, что курение негативно влияет на физиологическое развитие подростков, их нервную систему, органы дыхания, сердечно-сосудистую систему, а также повышает их склонность к зависимости. В заключении подчеркивается необходимость систематической работы по профилактике курения и формированию здорового образа жизни среди подростков.

Кіріспе

Темекі шегу – бүкіл әлемге тараған денсаулыққа аса қауіпті әдет. Бұл мәселе жасөспірімдер қауымдастығы үшін ерекше өзектілік тудырады, өйткені олардың ағзасы тез өсу және қарқынды даму кезеңінде болады, ал темекі түтініндегі улы заттар осы үдерістерге тікелей кедергі келтіреді [1]. Табиғатта темекі (Nicotiana) алқа тұқымдасына жататын өсімдік болғанымен, оның құрғақ жапырағы папирос, сигарет жасау үшін пайдаланылады және құрамында никотин сияқты өте күшті нейротоксин, сондай-ақ мыңдаған басқа да зиянды химиялық қосылыстар бар [2]. Жыл сайын темекінің салдарынан дүниежүзілік масштабта 8 миллионнан астам адам қайтыс болады, ал осы санның ішінде жасөспірімдердің ертерек қаза табу қаупі де бар [3]. Сондықтан жасөспірім ағзасына темекінің әсерін түсіну, оның қандай тұрақты салдарға әкелетінін білу және осы залалды әдеттің алдын алу жолдарын іздеу – қоғам денсаулығы саласындағы маңызды міндет болып табылады.

Негізгі бөлім

Жасөспірімдер ағзасының темекі шегуге әсерге ұшырау механизмдері бірқатар ерекшеліктермен сипатталады. Біріншіден, жас адамдардың денесі әлі де қалыптасып жатқандықтан, олардың мүшелері мен жүйелері улы заттардың әсеріне ересектерге қарағанда әлдеқайда сезімтал. Темекі түтінінің құрамында 7000-нан астам химиялық қосылыс, оның ішінде 70-тен астамы канцерогендік заттар бар екендігі дәлелденген [3]. Бұл заттардың ішіндегі негізгі зиян келтірушілер – никотин, қақырық құрамындағы қатыршықтар мен смолалар, сондай-ақ көміртек (II) оксиді (СО) және синил қышқылы сияқты улы газдар.

Темекі шегудің жасөспірімдердің нерв жүйесіне тигізетін әсері аса теріс. Никотин орталық және вегетативті нерв жүйесіне әсер ететін күшті психоактивті зат болып табылады. Ол алғашқы реттерде қызу сезім, қозу пайда болуына әкеп соғады, бірақ тұрақты түрде қолданылғанда тәуелділікті тудырады. Жасөспірімдердің миы әлі жетілмегендіктен, никотин оның дамуына кедергі келтіреді, есте сақтау, зейін және оқу қабілеттерін төмендетеді [4]. Сондай-ақ, никотин гипофиз және эндокриндік бездердің жұмысын бұзады, бұл жас организмнің гормоналды тепе-тендігінің бузылуына алып келеді.

Тыныс алу жүйесі темекі түтінінің әсеріне тікелей ұшырайтын бірінші органдардың бірі. Жасөспірімдердің өкпесінің альвеолалары әлі толық қалыптаспаған, ал темекі шегу олардың дамуын тежейді. Қақырықтағы қатыршықтар мен смолалар бронхтардың былғарылы қабатын зақымдайды, оның тазарту қызметін төмендетеді. Нәтижесінде жасөспірімдер жиі құрғақ жөтел, бронхит, тыныс алу жолдарының инфекцияларына шалдығады. Ұзақ мерзімді темекі шегудің салдары ретінде өкпенің эмфиземасы, созылмалы обструктивті өкпе ауруы (СОӘА) және өкпе қатерлі ісігінің даму қаупі айтарлықтай артады [2, б. 78]. Тіпті темекі тартпайтын, бірақ тұрақты түрде түтінге шыдамдалған (пассивті темекі шегу) жасөспірімдерде де астма және рецидивтік өкпе инфекциялары қаупі жоғары болады.

Жүрек-қан тамырлар жүйесі де темекінің зиянды әсерінен азап шегеді. Темекі түтініндегі никотин және көміртек (II) оксиді қан тамырларының қабырғаларына зақым келтіреді, олардың серпімділігін жоғалтады және атеросклероздың дамуын жеделдетеді. Бұл жасөспірімдерде қан қысымының жоғарылауына, жүректің жиырылу жиілігінің артуына әкеледі. Сонымен қатар, көміртек (II) оксиді қанның оттегі тасымалдау қабілетін айтарлықтай төмендетеді. Нәтижесінде жас адамның жалпы шаршағыштығы артады, денелік және ойлау белсенділігі төмендейді. Ғылыми зерттеулер темекі шегетін жасөспірімдерде инфаркт пен инсульттің даму қаупі болашақта бірнеше есе артатынын көрсетеді [1].

Сонымен қатар, темекі шегу иммунитет жүйесінің әлсіреуіне әкеледі, бұл жас адамның инфекцияларға қарсы төзімділігін төмендетеді. Темекі құрамындағы улы заттар ас қорыту жүйесіне де теріс әсер етеді, тіс эмалын бұзады, іштің қышқылдығын өзгертеді, гастрит пен жара ауруларының дамуын қамтамасыз етеді. Көрініс жағынан, темекі шегетін жасөспірімдерде тері мәселелері (бөгде, сарғыш түс) жиі кездеседі, шаш пен киімнен түтін иісі шығады.

Тағы бір маңызды аспект – психологиялық тәуелділіктің тез қалыптасуы. Жасөспірім психикасы әлі тұрақты емес, олар сынақ жасауға, жаңа нәрселерді байқауға бейім. Алғашқы темекі тарту әдетте әлеуметтік факторлардың ықпалымен (достар арасында, сынақ ретінде) басталады. Дегенмен, никотин мидың маза қабықшасында дәнекер ретінде әсер ететін дофамин деп аталатын нейромедиатордың бөлінуін қамтамасыз етеді. Бұл жағымды эмоциялар туғызады және бұл күйге байланыстылық тудырады. Жас адамдарда бұл тәуелділік өте жылдам, кейде бірнеше апта ішінде дамиды. Нәтижесінде олар темекісіз өмір сүруді елестете алмай қалады, ал темекіден бас тарту әрекеттері қиынға соғады, өйткені ол абстиненция синдромына (сырқырау, тәбеттің төмендеуі, ашушаңдық) әкеледі.

Темекінің жасөспірімдер арасындағы таралуына әсер ететін факторлардың арасында әлеуметтік орта, отбасылық мысал, темекі өнімдерінің жеңіл қолжетімділігі және медиа мен жарнаманың тікелей және жанама ықпалы бар. Сондықтан, темекіге қарсы күрестің жүйесі тек медициналық аспектілермен шектелмей, сонымен бірге білім беру, психологиялық қолдау және заңнамалық реттеу қажет.

Қорытынды

Жоғарыда келтірілген деректер мен талдаулар темекі шегудің жасөспірім ағзасына тигізетін әсерінің өте теріс және көп жақты екенін айқын көрсетеді. Бұл әдет тек қазіргі уақытта денсаулықтың нашарлауына ғана емес, сонымен қатар ересек кезеңде ауыр созылмалы аурулардың дамуына, қысқарған өмір сүру ұзақтығына және өмір сапасының төмендеуіне әкеледі. Жасөспірімдердің темекі шегуі – бұл жеке мәселе ғана емес, болашақ ұрпақтың денсаулығын қамтамасыз етумен байланысты әлеуметтік маңызы бар проблем. Осыған байланысты, осы залалды әдеттің алдын алу және оған қарсы күрес жұмыстарына кешенді тәсілді қолдану қажет. Бұған мектептерде және отбасында денсаулықты тәрбиелеудің жүйелі түрде жүргізілуі, темекінің зияны туралы нақты ақпаратты тарату, жасөспірімдерге психологиялық қолдау көрсету, сондай-ақ темекі өнімдеріне сату шектеулерін нығайту кіреді. Тек осындай біріктірілген күш-жігер арқылы ғана жас ұрпақты темекі түтінінің қауіпті әсерінен сақтап, олардың денсаулықты өмір салтын қалыптастыруға мүмкіндік тудыруға болады.

Әдебиеттер тізімі

1. Ордабеков С. Медициналық валеология. – Тараз, 2005. – 245 б.
2. Алиакбарова З. М. Мектеп гигиенасының негіздері. – Алматы, 2012. – 189 б.
3. World Health Organization (WHO). WHO report on the global tobacco epidemic, 2021: addressing new and emerging products. – Geneva: World Health Organization, 2021. – 146 p.
4. Обреимова Н. И., Петрухин А. С. Основы анатомии, физиологии и гигиены детей и подростков. – М.: Академия, 2000. – 378 с.
5. U.S. Department of Health and Human Services. Preventing Tobacco Use Among Youth and Young Adults: A Report of the Surgeon General. – Atlanta, GA: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and Health, 2012. – 899 p.
6. Алиакбарова М. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері. – Алматы, 2013. – 312 б.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html