Аннотация (қазақ тілінде)

Бұл мақаланың мақсаты Абай Құнанбайұлының «Қара сөздерінің» философиялық мәнін, тақырыптық алуан түрлілігін және қазіргі заман үшін өзектілігін талдау болып табылады. Зерттеудің негізгі міндеті – «Қара сөздердің» негізгі тақырыптық блоктарын (адам психологиясы мен тәрбиесі, діни сенім, адамгершілік, әлеуметтік сын) ажыратып көрсету және олардың қазақ мәдениетіндегі орнын анықтау. Мақалада салыстырмалы-талдау, жүйелеу және талдау әдістері қолданылды. Нәтижесінде «Қара сөздердің» тек өткен ғасырдың құжаты емес, сонымен қатар адамзатқа тән мәселелерге терең философиялық көзқарасты білдіретін классикалық еңбек екендігі дәлелденді [1, б. 45; 2]. Зерттеу қорытындысы бұл шығарманың адамгершілік пен білімділік құндылықтарының өзектілігін сақтап, қазіргі тәрбие мен өзін-өзі тану процесінде қолданылу мүмкіндігі бар екенін көрсетеді.

Аннотация (на русском языке)

Цель данной статьи – анализ философского смысла, тематического разнообразия и актуальности «Слов назидания» («Қара сөздер») Абая Кунанбаева. Основная задача исследования – выделить ключевые тематические блоки «Слов назидания» (психология и воспитание человека, религиозная вера, нравственность, социальная критика) и определить их место в казахской культуре. В работе использованы методы сравнительного анализа, систематизации и интерпретации. В результате доказано, что «Слова назидания» являются не только документом прошлого века, но и классическим трудом, представляющим глубокий философский взгляд на вечные человеческие проблемы [1, p. 45; 2]. Вывод исследования свидетельствует о том, что это произведение сохраняет актуальность своих нравственных и просветительских ценностей и может быть применено в современном процессе воспитания и самопознания.

Abstract (in English)

The purpose of this article is to analyze the philosophical meaning, thematic diversity, and contemporary relevance of Abai Kunanbaev's "Words of Edification" ("Kara Sozder"). The main objective of the study is to identify the key thematic blocks of "Words of Edification" (human psychology and upbringing, religious faith, morality, social criticism) and determine their place in Kazakh culture. The methods of comparative analysis, systematization, and interpretation are used. As a result, it is proven that "Words of Edification" are not merely a document of the past century but also a classical work representing a profound philosophical view on eternal human problems [1, p. 45; 2]. The conclusion of the research indicates that this work maintains the relevance of its moral and educational values and can be applied in the modern process of upbringing and self-knowledge.

Кіріспе

Абай Құнанбайұлының мұрасы қазақ әдебиеті мен философиясының алтын қоры болып табылады. Оның «Қара сөздері» – ерекше құбылыс, прозаикалық шығарма ретінде ақындық өлеңдерінен тыс орналасып, ойшылдық пен сыншылдықтың тереңдігін ашып көрсетеді. Бұл еңбектің өзектілігі оның көркемдік қуаттылығында емес, сонымен бірге адамның ішкі әлеміне, қоғамдық қатынастарға, тәрбие мәселелеріне қатысты тұжырымдарының заманға қарай өзгермейтін сипатта екендігінде жатыр. «Қара сөздерді» зерттеу арқылы біз ХІХ ғасырдың аяғындағы қазақ қоғамының рухани ізденістерін түсіне аламыз және бүгінгі күннің тәрбиелік, адамгершілік мәселелеріне қолдана алатын философиялық тәжірибені игере аламыз. Мақаланың теориялық маңыздылығы бұл еңбекті жан-жақты талдауға, ал практикалық маңыздылығы – оның оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану мүмкіндіктерін көрсетуге байланысты.

Негізгі бөлім

Абайдың «Қара сөздері» (кейде «Гаклия» деп те аталады) – бұл 45 прозаикалық парсыдан тұратын философиялық-сыншылдық трактат. Зерттеушілердің айтуынша, олардың құрылымы мен стилінде ортағасырлық түркі прозасының әсері байқалады, бірақ мазмұны Абайдың дербес, ойшылдық көзқарасын көрсетеді [1, б. 57]. Бұл шығарманы тақырыптық жағынан бірнеше негізгі блоктарға бөлуге болады, олардың әрқайсысы автордың дүниетанымының бір қырын ашады.

Бірінші және ең маңызды тақырыптардың бірі – адам психологиясы мен тәрбиесі мәселесі. Абай адамның ішкі әлеміне, оның қызығушылықтары мен ынталануларына ерекше мән береді. Мысалы, 7-ші қара сөзінде ол: «Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгендеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды» деп жазады [3, б. 23]. Бұл сөздер білім мен танымға деген ұмтылыстың адамгершіліктің негізі екенін көрсетеді. Сонымен қатар, Абай бала тәрбиесіне аса көңіл бөледі. 10-шы қара сөзіндегі «Баланың жақсысы – қызық, жаманы - күйік» деген тұжырымы баланың қасиеттерінің ата-ананың тәрбиесіне тікелей байланысты екенін айқындайды [3, б. 34]. Абай ата-аналардың қателіктерін сынап, жаман үлгінің нәтижесінде баланың «тентек», «алдамшы» немесе «қиқар» болып қалыптасатынын атап өтеді.

Екінші тақырыптық блок діни сенім және имандылық мәселелерін қамтиды. Абайдың дінге қатысты көзқарасы күрделі және кейде қайшылықты сипатта болады, бұл оның ізденістерін көрсетеді. Ол діни ритуалдардың формалды орындалуын сынай отырып, ішкі, шынайы иманның маңыздылығын атап өтеді. Ғалымдар, соның ішінде Зинел-Әдбен Бисенғали, Абайдың діни көзқарасын оның шығармашылық портретін толық көрсету үшін міндетті элемент ретінде қарастырады [4, б. 112]. Мұрат Әуезовтің «Абай жолы» романында да бұл аспект шеберлікпен көрініс тапқан.

Үшінші блок адамгершілік пен этикаға арналған. Абай жаман мінез-құлықтарды анықтап, олардың қоғамға зиянын көрсетеді. Ол қулық, саумақтық, өсекшілік, ұрлық, жалқаулық және мақтаншақтық сияқты қасиеттерді қатты сынайды. Бұл сын тек қана әлеуметтік деңгейде емес, сонымен қатар жеке адамның рухани денсаулығы үшін де зиянды екендігін көрсету мақсатын көздейді. Абайдың ойынша, адамгершіліктің негізі – ұят пен намыс сезімі.

Төртінші блок – қазақ қоғамына сын және оның тағдыры туралы толғаныс. «Қара сөздерде» жиі кездесетін «Қазақтың жалқау болатұғын себебі не?» деген сияқты сұрақтар Абайдың өз халқының рухани жағдайына деген алаңдаушылығын білдіреді. Ол надандықты, жұмысқа жарамсыздықты, бейбастықты қоғамның дамуына кедергі ретінде көреді. Осылайша, Абай тек моралист емес, сонымен қатар өзінің заманының аса ірі әлеуметтік сыншысы болып табылады.

Бүгінгі күн тұрғысынан «Қара сөздердің» әдістемелік мәні зор. Оларды оқыту процесінде, ата-аналарға кеңес ретінде, сондай-ақ жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту құралы ретінде қолдануға болады. Мәтіндегі философиялық сұрақтар (мысалы, «Ырыс алды – тірлік дейді, бұл қай тірлік?») пікірталастарды тудырып, сыни ойлауды дамытуға ықпал етеді. Абайдың адам психологиясына қатысты байқаулары, әсіресе қызығушылық пен ынтаның ролі туралы айтқандары, педагогиканың негізгі принциптеріне сәйкес келеді [5, б. 78].

Қорытынды

Абайдың «Қара сөздері» – қазақ халқының рухани мәдениетінің терең философиялық шығармасы ретінде өзінің маңызын жойған жоқ. Мақалада жүргізілген талдау бұл еңбектің көп тармақты сипатын, оның адам тәрбиесі, діни сенім, адамгершілік және әлеуметтік өмір мәселелерін қамтитындығын көрсетті. «Қара сөздер» тек тарихи құжат емес, сонымен қатар күнделікті өмірде қолданылатын даналық кеңестер мен философиялық тұжырымдар жинағы болып табылады. Абайдың адамның ішкі әлеміне терең сүңгіген ойлары, қоғамдық кемшіліктерді ашқан сыны қазіргі ақпараттық қоғамда да өз өзектілігін сақтауда. Оның тәрбие және өзін-өзі тану туралы идеяларын білім беру жүйесіне енгізу арқыры жастардың рухани-адамгершілік қасиеттерін дамытуға үлес қосуға болады. Осылайша, Абайдың «Қара сөздері» ұлттық дәстүр мен әмбебап адамзаттық құндылықтар тоғысқан мәңгілік классика ретінде өз мәртебесін сақтайды және одан әрі зерттеуді талап етеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Қасқабасов С. Абайдың «Қара сөздері». – Алматы: Ғылым, 1993. – 256 б.
2. Frank, M. The Philosophical Wisdom of Abai: An Analysis of "The Book of Words". Journal of Central Asian Studies, 2018, Vol. 12, No. 3, pp. 45-62.
3. Абай Құнанбайұлы. Қара сөздер (Қара сөз). – Астана: Фолиант, 2019. – 120 б.
4. Бисенғали З.-Ә. Абайтанудың теориялық мәселелері. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 334 б.
5. Nussbaum, M.C. Cultivating Humanity: A Classical Defense of Reform in Liberal Education. Cambridge: Harvard University Press, 1997. – 328 p.
6. Әуезов М. Абай жолы. Роман-эпопея. – Алматы: Жазушы, 1977. – 2 том.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html