Аннотация. Бұл мақалада қазақ халық күйлерінің жас ұрпақты тәрбиелеудегі мәні мен рөлі зерттеледі. Зерттеудің мақсаты – халық күйлерінің аңыз-әңгімелері арқылы оқушылардың ұлттық санасын, эстетикалық сезімін және рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудың тиімді жолдарын анықтау болып табылады. Мақалада талдау, салыстыру, сондай-ақ әдебиеттер мен деректерді шолу әдістері қолданылған. Негізгі бөлімде бірнеше белгілі халық күйлерінің («Тепең көк», «Телқоңыр», «Сары аттың сағынышы» т.б.) аңыздарының тәрбиелік потенциалы талданып, оларды музыкалық білім беру үдерісінде қолданудың әдістемелік нұсқаулары ұсынылады. Нәтижелер халық күйлерінің мәтіндерін түсіндіру арқылы оқушылардың музыканы түсіну деңгейі мен орындау шеберлігі артатынын, сонымен қатар ұлттық тіл мен мәдениетке деген құрмет пен сүйіспеншілік қалыптасатынын көрсетеді.

Аннотация. В данной статье исследуется значение и роль казахских народных кюев в воспитании молодого поколения. Цель исследования – определить эффективные пути формирования национального самосознания, эстетического чувства и духовно-нравственных качеств учащихся через легенды и предания народных кюев. В работе использованы методы анализа, сравнения, а также обзор литературы и источников. В основной части проанализирован воспитательный потенциал легенд нескольких известных народных кюев («Тепең көк», «Телқоңыр», «Сары аттың сағынышы» и др.) и предложены методические рекомендации по их использованию в процессе музыкального образования. Результаты показывают, что интерпретация текстов народных кюев повышает уровень понимания музыки и исполнительского мастерства учащихся, а также формирует уважение и любовь к национальному языку и культуре.

Abstract. This article examines the significance and role of Kazakh folk kyuis (instrumental pieces) in the education of the younger generation. The aim of the research is to identify effective ways of forming students' national identity, aesthetic sense, and spiritual-moral qualities through the legends and stories of folk kyuis. The methods of analysis, comparison, as well as a review of literature and sources were used. The main part analyzes the educational potential of the legends of several well-known folk kyuis («Tepeñ kök», «Telqoñyr», «Sary attyñ sagynyshy», etc.) and provides methodological recommendations for their use in the process of music education. The results show that interpreting the texts of folk kyuis enhances students' level of musical understanding and performance skills, while also fostering respect and affection for the national language and culture.

Кіріспе. Қазіргі жаһандану дәуірінде әрбір ұлт өзінің рухани мәдени мұрасын сақтау және дамыту мәселесін өзекті етіп қойып отыр. Қазақстанның «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында ұлттық кодты, дәстүр мен мәдениетті сақтап, оны жаңа буынға жеткізу ерекше маңызға ие [1, б. 5]. Осы контексте қазақ халқының сөзсіз рухани қазынасы – халық күйлері жас ұрпақ тәрбиесіндегі орнын қайта бағалауды талап етеді. Күй – бұл жай ғана музыкалық шығарма емес, ол тарих, философия, этика мен эстетиканы біртұтас қамтитын рухани феномен. Ол арқылы халықтың табиғатпен, тарихи оқиғалармен, адамгершілік ізгіліктермен байланысы сақталады. Сондықтан музыкалық білім беру жүйесінде, әсіресе балалар музыка мектептерінде, халық күйлерін оқытудың тек ноталық мәтінін емес, сонымен бірге оның семантикасын, шығу тарихын және тәрбиелік мәнін жеткізу аса маңызды болып табылады. Бұл тұрғыда мақаланың мақсаты – халық күйлерінің аңыздарын пайдалана отырып, оқушылардың ұлттық санасын, эмоционалдық әлемін және эстетикалық талғамын дамытудың әдістемелік негіздерін зерттеу.

Негізгі бөлім. Қазақ музыкасының дәстүрінде күй тек құлақ үшін емес, сонымен бірге жан үшін де шығарылған. Оның тәрбиелік мәні, ең алдымен, баланың эмоционалдық саласына әсер етуінен көрінеді. Күйді тыңдау немесе орындау барысында оқушы әр түрлі сезімдер мен кейіпкерлердің ішкі әлемімен танысады, олардың рақымына ортақ болады, батырлығын таниды. Бұл процестің психологиялық негіздері когнитивті-эмоционалды даму теорияларында айқындалған, онда өнер туындыларымен байланыс тұлғаның эмоционалдық интеллектін дамытады [2, б. 134].

Халық күйлерінің тәрбиелік потенциалын толық ашу үшін олардың аңыздарын білу және пайдалану шешуші рөл атқарады. Аңыз – бұл күйдің концептуалды негізі, оның мазмұны мен эмоциялық реңін ашатын сөзбен жасалған эквиваленті. Мысалы, «Тепең көк» күйінің аңызында жүйрік аттың сипаты мен бәйгеге дайындығы суреттеледі. Мұндай аңызды тыңдаған оқушы күйдің ырғақтық ерекшеліктерін (аттың тепеңдеуін, желісін) оңай түсініп, орындау кезінде дәл осы бейнені елестете алады. Бұл тәжірибе музыкалық ойлау мен бейнелеу қабілеттерін дамытады [3, б. 107].

Тағы бір маңызды аспект – күй арқылы адамгершілік құндылықтарды жеткізу. «Телқоңыр» күйінің аңызы мейірімділік, аналық махаббат, басқаның қайғысына ортақ болу секілді ізгі сезімдерді тәрбиелейді. Құлын жоғалтқан бие мен жетім қалған бөтен құлынның арасындағы байланысты сипаттай отырып, күй тыңдарманға жанашырлық пен төзімділік сезімін сіңіреді. Мұндай моральдық құндылықтар музыка арқылы жеткізілгенде, олар жас жанда терең із қалдырады, өйткені эмоциямен бірге түсініледі.

«Сары аттың сағынышы» күйінің аңызы арқылы отансүйгіштік пен бостандыққа деген ұмтылыс тәрбиеленеді. Күйші Сметтің құлдықтан азат етілуі және отанына деген сағынышы жастардың өз еліне, тарихына деген махаббат сезімін оятады. Бұл мысал өнердің құлдықтан азат ету күші бар екенін көрсетеді және оқушыларды өз мәдени мұрасымен мақтануға үйретеді.

Музыкалық сабақтарда осы аңыздарды тиімді пайдаланудың бірнеше әдістемелік тәсілдері бар:

1. Аңызбен таныстыру кезеңі: Күйді оқытуды бастамас бұрын, мұғалім оның аңызын қарапайым, образды тілмен баяндайды. Бұл оқушының қызығушылығын оятып, күйдің эмоционалдық контекстін түсінуге ықпал етеді.
2. Салыштырмалы талдау: Күйдің музыкалық құрылымын (темп, динамика, мелодия) аңызда сипатталған оқиғалармен салыстыру. Мысалы, «Тепең көктегі» жылдам пассаждарды аттың шабысымен байланыстыру.
3. Шығармашылық тапсырмалар: Оқушылардан күйді тыңдағаннан кейін олардың елестеткен бейнесін суретке түсіру немесе әңгіме жазуға тапсырыс беру. Бұл күйді түсінуді тереңдетеді.
4. Тілдік дамыту: Аңыздарда кездесетін ескі сөздер мен тарихи атауларды түсіндіру. Мысалы, «тепеңдеу», «қанжыға», «хан ордасы» сияқты сөздердің мағынасын түсініп, олардың қолданылу контекстін талқылау.

Бұл тәсілдер тек музыкалық дағдыларды дамытпай, сонымен қатар оқушының сыни ойлауын, шығармашылық қабілетін және тілдік құзыреттілігін арттырады. Осындай кешенді тәсілді қолдану барысында күй жай ғана орындалатын бір шығарма ретінде емес, ұлттық тәрбиенің толыққанды құралына айналады.

Әр түрлі халық күйлері жастың әр түрлі жас кезеңдеріне сәйкес келеді. Балаларға арналған жеңіл, образды күйлер («Келіншек», «Жастар биі») бастауыш сынып оқушылары үшін қолайлы. Ал «Бозінген», «Кеңес», «Сары өзен» секілді терең философиялық мазмұны бар күйлер жоғары сынып оқушылары мен студенттердің танымдық қажеттіліктерін қанағаттандырады. Осылайша, күйлер репертуарын оқушылардың жасына қарай таңдау тәрбиелік әсердің тиімділігін арттырады. Қазіргі заманғы технологиялар (интерактивті тақталар, бейне материалдар, аудио жазбалар) халық күйлерінің аңыздарын көрнекі түрде жеткізуге мүмкіндік береді. Мысалы, күйдің аңызына сәйкес қысқа анимациялық роликтерді көрсету немесе әр түрлі күйшілердің орындауын салыстырып тыңдау оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады.

Қорытынды. Халық күйлері – қазақ халқының рухани геномының ажырамас бөлігі. Олардың тәрбиелік мәні тек музыканы үйретумен шектелмейді. Күйлер арқылы жастарға ұлттық тарих, дәстүр, адамгершілік қағидаттар және эстетикалық талғам беріледі. Аңыздар мен шығу тарихтарын білу – бұл күйдің ішкі әлеміне енудің кілті, ол оқушының орындауын толықтырып, оған терен мағына береді. Музыкалық білім беру саласындағы мамандар үшін халық күйлерінің аңыздарын жүйелі түрде оқыту процесіне енгізу міндетті шарт болып табылады. Бұл тәжірибе оқушыларды тек білікті музыкант емес, сонымен бірге өзінің мәдени мұрасын бағалайтын, отансүйгіш және рухани бай тұлға ретінде қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мұхтар Әуезовтің айтқанындай, «әнге-әуес, күйге-құмар бала – жаны сұлу, өмірге ғашық болып өседі». Дәл осы сұлулық пен ғашықтықты тәрбиелеу үшін халық күйлерінің терең тәрбиелік қуатын пайдалану заман талабы.

Әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. – Астана: «Қазақстан» баспасы, 2017. – 256 б.
2. Hallam, S. The Power of Music: Its Impact on the Intellectual, Social and Personal Development of Children and Young People. International Journal of Music Education, 2010, 28(3), 269–289.
3. Мерғалиев Т., Бүркіт С., Дүйсен О. Қазақ күйлерінің тарихы. – Алматы: Өнер, 2004. – 328 б.
4. Нүсіпоқасұлы А., Сымағұлұлы Т. Қазақтың дәстүрлі ат үсті ойындары. – Алматы: Арыс, 2011. – 240 б.
5. Сейітов Е. Қазақтың музыкалық мәдениеті. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 400 б.
6. Campbell, P. S. Songs in Their Heads: Music and Its Meaning in Children's Lives. – Oxford University Press, 2010. – 266 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html