Аннотация. Бұл мақалада отбасының бала тәрбиесінде атқаратын бірегей рөлі және оның ерекшеліктері қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – отбасылық тәрбиенің теориялық негіздерін ашып, ата-аналардың күнделікті іс-тәжірибеде жиі кездесетін қиындықтары мен тиімді тәсілдерін талдау болып табылады. Жұмыста әдебиеттерді салыстырмалы талдау, мәдениеттанулық тәсіл және педагогикалық тәжірибені жалпылау әдістері қолданылған. Нәтижелер көрсеткендей, отбасы тәрбиесінің негізгі ерекшеліктеріне мәңгілік, жан-жақтылық, тәжірибелік сипат, эмоционалды тығыздық және жеке үлгі арқылы әсер ету жатады. Мақалада ата-ана мен бала арасындағы өзара сенім негізіндегі қарым-қатынас, жанұя ішіндегі әдептілік орта, сондай-ақ баланың еңбекке, өзгеге құрмет пен табиғатқа деген қарым-қатынасын қалыптастыру мәселелері көтеріледі. Қорытындыда бала тәрбиесіндегі отбасының алмастырылмас орны және оның мәдени-рухани дәстүрлерді сақтаудағы маңызы атап өтілген.

Аннотация. В данной статье рассматривается уникальная роль и особенности семейного воспитания ребенка. Цель исследования – раскрыть теоретические основы семейного воспитания и проанализировать трудности и эффективные подходы, с которыми часто сталкиваются родители в повседневной практике. В работе использованы методы сравнительного анализа литературы, культурологического подхода и обобщения педагогического опыта. Результаты показывают, что основными особенностями семейного воспитания являются перманентность, всесторонность, практический характер, эмоциональная насыщенность и влияние через личный пример. В статье поднимаются вопросы построения доверительных отношений между родителем и ребенком, создания этической среды внутри семьи, а также формирования у ребенка отношения к труду, уважения к окружающим и природе. В заключении подчеркивается незаменимая роль семьи в воспитании ребенка и ее значение в сохранении культурно-духовных традиций.

Abstract. This article examines the unique role and specific characteristics of family upbringing of a child. The aim of the study is to reveal the theoretical foundations of family education and to analyze the difficulties and effective approaches frequently encountered by parents in daily practice. The work uses methods of comparative analysis of literature, a cultural approach, and generalization of pedagogical experience. The results show that the main features of family upbringing are permanence, comprehensiveness, practical nature, emotional intensity, and influence through personal example. The article addresses issues of building trust-based relationships between parent and child, creating an ethical environment within the family, as well as shaping the child's attitude towards work, respect for others and nature. The conclusion emphasizes the irreplaceable role of the family in child rearing and its importance in preserving cultural and spiritual traditions.

Кіріспе. Отбасы – адамның алғашқы әлеуметтену ортасы, оның тұлға ретінде қалыптасуының іргетасы. Қазақ халқының «Адамның бақыты балада», «Адам ұрпағымен мың жасайды» деген нақыл сөздері отбасылық тәрбиенің мәңгілік құндылығын айқын білдіреді. Жаһандану мен цифрландыру дәуірінде, дәстүрлі құндылықтардың қайта қаралуы талап етілген кезеңде отбасындағы тәрбиенің ерекшеліктерін, оның жас ұрпаққа әсер ету механизмдерін түсіну өте маңызды. Мектеп, әлеуметтік институттар және бұқаралық ақпарат құралдарының ықпалына қарамастан, баланың дүниетанымы мен мінез-құлқының негізі әлі күнге дейін отбасында қалыптасады. Сондықтан бұл мақаланың мақсаты – отбасылық тәрбиенің педагогикалық және мәдениеттанулық аспектілерін зерттеп, оның бала дамуына тигізетін бірегей әсерін ашып көрсету.

Негізгі бөлім

1. Отбасы тәрбиесінің негізгі ерекшеліктері

Отбасы тәрбиесінің формальды білім беру жүйелерінен ерекшеленетін бірқатар ерекшеліктері бар. Олардың ішінде мыналарды атап өтуге болады:

1. Мәңгілік пен үздіксіздік: Отбасылық тәрбие баланың дүниеге келуінен басталып, ересек жасына дейін, тіпті одан кейін де жалғасады. Бұл үдеріс ресми сабақ кестесіне байланысты емес, күнделікті өмір ағымымен бірге жүреді.
2. Жан-жақтылық және тұтастық: Отбасы баланың барлық жақтарын – интеллектуалдық, эмоционалдық, рухани, әлеуметтік және физикалық дамуын бір мезгілде қамтиды. Бұл жан-жақты әсер бала тұлғасының үйлесімді қалыптасуына жағдай жасайды.
3. Жеке үлгі (личный пример) арқылы әсер ету: Отбасында тәрбие негізінен ата-ананың және үй ішіндегі басқа үлкендердің үлгісі арқылы жүзеге асады. Балалар көбінесе сөзбен емес, іс-әрекетпен, байқау арқылы үйренеді. «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер» деген мақал дәл осы шындықты білдіреді [1, б. 45].
4. Эмоционалды тығыздық және жылылық: Отбасындағы қарым-қатынас сезім мен махаббат негізінде құрылады. Бұл орта балаға қауіпсіздік сезімін береді және оның тұлғалық сенімділігін нығайтады.
5. Икемділік және жекелендірілген тәсіл: Әрбір бала жеке тұлға болып табылады. Отбасы баланың жеке ерекшеліктерін, қабілеттерін және қажеттіліктерін ескере отырып, тәрбиелеу тәсілдерін икемді түрде таңдай алады.

2. Ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынастың құрылымы

Тәрбиенің сәттілігі ең алдымен ата-ана мен бала арасындағы сенімді, ашық және өзара құрметке негізделген қарым-қатынастарға байланысты. Бұл қарым-қатынасты құруда келесі аспектілер маңызды:

1. Тыңдау және пікір алмасу: Баланың сөзін тыңдап, оның пікіріне құрметпен қарау қажет. Бұл баланың өзін-өзі бағалау сезімін арттырып, оны өзін-өзі білуге үйретеді.
2. Бірлескен іс-шаралар және уақыт: Тәрбие тек нұсқаулар беру емес, бірге уақыт өткізу, бірлесіп жұмыс істеу, сөйлесу. Үй шаруасында жұмыс істеу барысында да баламен сұхбаттасу, оның ойын білу мүмкін.
3. Әділ талаптар мен түсіндіру: Қатан ережелер мен тыйымдардың орнына, сәйкес әрекеттердің себептерін түсіндіру және әділ талаптар қою тиімдірек. Қателіктерді жазалау емес, оларды түсіндіру арқылы түзеу баланың сенімін сақтауға көмектеседі.

3. Мәдени және рухани құндылықтарды отбасы арқылы жеткізу

Отбасы – ұлттық мәдениет пен рухани құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін негізгі тасымалдаушы. Қазақ отбасының дәстүрінде ата-бабаға, үлкендерге сыйлау, бауырмалдық, қонақжайлылық, табиғат пен жан-жануарларға қамқорлық сияқты қасиеттер аса құнды болып саналды. Бұл құндылықтар отбасы ішіндегі күнделікті тұрмыста, әңгімелесуде, мерекелер мен салт-дәстүрлерді өткізуде баланың санасына бейсаналық түрде сіңеді. Мысалы, отбасылық ас дастарқандағы үлкендерге берілетін құрмет, баланың кіші бауырларына деген көңілділігі – барлығы тәрбиенің бөлігі болып табылады.

4. Отбасылық тәрбиенің заманауи қиындықтары

Қазіргі заманғы отбасылар бірқатар қиындықтарға тап болады, олар тәрбие үдерісін қиындатады. Олардың ішінде: ата-аналардың жұмыс жүктемесінің артуынан баламен өткізетін сапалы уақыттың тапшылығы; гаджеттер мен интернеттің шектен тыс ықпалы; буындар арасындағы байланыстың әлсіреуі; дәстүрлі және заманауи құндылықтар арасындағы қайшылықтар. Бұл жағдайларда отбасының тәрбиелік рөлін сақтап қалу үшін ата-аналарға уақытты тиімді ұйымдастыру, баламен ақпараттық орта туралы ашық әңгімелесу, жанұялық дәстүрлерді (бірге оқу, спорт, саяхат) сақтау қажет. Мамандардың пікірінше, баламен сапалы уақыт өткізудің мөлшері емес, сол уақыттағы өзара әрекеттестік пен эмоционалды байланыстың тереңдігі маңызды [2, p. 112].

Қорытынды. Отбасы бала тәрбиесінің алмастырылмас институты болып табылады. Оның ерекшеліктері – мәңгілік, жан-жақтылық, жеке үлгі арқылы әсер ету, эмоционалды тығыздық – басқа әлеуметтік институттарға тән емес. Сәтті отбасылық тәрбие ата-ана мен бала арасындағы сенімді, ашық қарым-қатынастарға, жанұя ішіндегі әдепті және құрметті ортаға, сондай-ақ ұлттық мәдени-рухани құндылықтарды сақтауға негізделеді. Қазіргі динамикалық әлемде отбасы қысымға ұшырағанымен, оның тәрбиелік функциясының маңызы төмендемейді, керісінше, артады. Өйткені денсаулық, бақытты және моральдық тұлғаны қалыптастыру тек отбасының жылылығында, сүйіспеншілігінде және сенімінде ғана мүмкін болады. Сондықтан отбасылық тәрбиенің дәстүрлерін сақтау және оны жаңа заман талабына сай дамыту – қоғамның рухани денсаулығының кепілі.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақ халқының нақыл сөздері. – Алматы: Жазушы, 2001. – 480 б.
2. Bowlby, J. A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. – New York: Basic Books, 1988. – 180 p.
3. Выготский, Л. С. Вопросы детской психологии. – Санкт-Петербург: Союз, 1997. – 224 с.
4. Мұқанова, С. Қазақ отбасы: дәстүр және жаңғыру. – Астана: Фолиант, 2018. – 196 б.
5. Bronfenbrenner, U. The Ecology of Human Development: Experiments by Nature and Design. – Harvard University Press, 1979. – 330 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html