Аннотация. Бұл мақалада XV ғасырда құрылған Қазақ хандығының тарихи алғышарттары мен қалыптасу үрдісі талданады. Мақсаты – Шыңғыс әулетінің ыдырау кезеңіндегі саяси бөлшектену жағдайында Керей және Жәнібек сұлтандардың Дешті-Қыпшақ, Жетісу аймақтарындағы түркі-моңғол тайпаларын біртұтас мемлекетке біріктірудегі тарихи рөлін анықтау. Зерттеуде тарихи-салыстырмалы талдау, дереккөздерге сыни көзқарас және жалпылау әдістері қолданылды. Нәтижелер хандықтың қалыптасуын тек билеушілердің жеке талпынысы емес, сонымен қатар жергілікті тайпалардың экономикалық, мәдени және әлеуметтік біртуге болу үдерісінің нәтижесі ретінде қарастыру қажеттілігін көрсетеді. Қорытындылай келе, Қазақ хандығының пайда болуы қазақ этносының қалыптасуындағы шешуші кезең болды және бүгінгі Қазақстан мемлекеттілігінің тарихи негізін қалады.

Аннотация. В данной статье анализируются исторические предпосылки и процесс формирования Казахского ханства, основанного в XV веке. Цель – определить историческую роль султанов Керея и Жанибека в консолидации тюрко-монгольских племен региона Дешт-и-Кыпчак и Жетысу в единое государство в условиях политической раздробленности после распада империи Чингисхана. В исследовании использованы методы историко-сравнительного анализа, критического подхода к источникам и обобщения. Результаты показывают, что становление ханства следует рассматривать не только как результат личных устремлений правителей, но и как следствие экономического, культурного и социального объединения местных племен. В заключение, возникновение Казахского ханства стало решающим этапом в формировании казахского этноса и заложило исторический фундамент государственности современного Казахстана.

Abstract. This article analyzes the historical preconditions and the formation process of the Kazakh Khanate, established in the 15th century. The aim is to determine the historical role of Sultans Kerey and Zhanibek in consolidating the Turkic-Mongolian tribes of the Desht-i-Kipchak and Zhetysu regions into a unified state amid the political fragmentation following the collapse of the Genghisid Empire. The research employs methods of historical-comparative analysis, a critical approach to sources, and generalization. The results indicate that the formation of the khanate should be viewed not merely as a result of the rulers' personal aspirations but also as an outcome of the economic, cultural, and social unification of local tribes. In conclusion, the emergence of the Kazakh Khanate was a decisive stage in the formation of the Kazakh ethnos and laid the historical foundation for the statehood of modern Kazakhstan.

Кіріспе. XV ғасыр Орталық Азия тарихында мемлекеттік құрылымдардың күрт қайта құрылуымен сипатталады. Алтын Орданың ыдырауы, оның мұрагерлері – Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы арасындағы үздіксіз күрестер жергілікті тайпалар үшін тұрақсыздық пен қауіп тудырды. Бұл күрделі саяси контекст ішінде, XV ғасырдың ортасында, Шу өзені бойында жаңа саяси бірлестік – Қазақ хандығы пайда болды. Оның қалыптасуы қазіргі қазақ халқы мен Қазақстан мемлекеттілігінің тікелей бастауы болып табылады [6]. Осыған байланысты, хандықтың құрылу себептерін, оның негізін қалаушы Керей мен Жәнібек сұлтандардың рөлін және бұл үдерістің ұзақ мерзімді тарихи салдарын тереңірек түсіну аса маңызды. Бұл мақаланың өзектілігі оқиғаларды жай хронологиялық баяндаудан тыс, олардың саяси, экономикалық және әлеуметтік-мәдени контекстін талдауға бағытталған.

Негізгі бөлім. Қазақ хандығының құрылуына дейінгі кезең Дешті-Қыпшақ кеңістігіндегі терең дағдарыспен сипатталды. Алтын Орда ыдырағаннан кейін, Жошы ұлысының батыс бөлігіндегі тайпалар Әбілқайыр ханның билігінде болса, шығыс бөлігінде Шыңғыс әулетінің әртүрлі тармақтары өзара тақ үшін күрес жүргізді. Бұл жағдай көшпелі қоғамға тән саяси бөлшектенуді күшейтті. Экономикалық тұрғыдан алғанда, бұрынғы біріккен сауда жолдарының бұзылуы, маусымдық көші-қон жолдарының бәсекелестікке ұшырауы тайпалардың өмір сүруіне қиындық тудырды. Мұның барлығы жергілікті тайпалар арасында тұрақты саяси бірлік пен әділ билікке деген сұранысты арттырды. Керей және Жәнібек сұлтандар осы тарихи сәтте тарих сахнасына шықты. Олар Шыңғысханның тұңғыш ұлы Жошының, арғы атасы Ақ Орданың негізін салушы Орыс ханның тікелей ұрпақтары болды, яғни хан тақта отыру үшін заңды мұрагерлік құқығы бар «ақсүйек» санатына жататын. 1450-ші жылдардың басында олар Әбілқайыр ханның күшейген орталықтандырылған билігіне қарсы шығып, оның әкімшілігінен бөлініп шықты. Бұл қадам көптеген тарихшылардың пікірінше, жай саяси қарсылық емес, бұрынғы Ақ Орда дәстүрлерін қалпына келтіру және тайпалық еркіндікті сақтау үшін жасалған еді. Керей мен Жәнібек өздерімен бірге бірнеше мың отбасын алып, Моғолстанның билеушісі Есен-Бұғаға барып паналады. Моғолстанның әлсіздігін пайдаланған Есен-Бұға оларға Шу мен Талас өзендерінің аралығындағы қоныс берді. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегіндегі деректерге сәйкес, бұл оқиға 1465-1466 жж. болған [citation:1]. Моғолстан билеушісінің мақсаты өз шекарасын қорғау және Әбілқайыр хандығына қарсы жаңа одақтас алу болды. Алайда, нәтиже күткеннен өзгеше болды: Керей мен Жәнібектің жаңа ордасы Әбілқайыр хандығының ішкі әлсіздіктеріне байланысты тартылып, көптеген тайпаларды өз жағына тарта алды. Дулатидің жазуы бойынша, олардың маңына жиналғандардың саны екі жүз мыңға жетті.

Осылайша, «қазақтар» деп аталған тайпалар тобының көсемдері ретінде, Керей мен Жәнібек жай ғана қоныс аударған топ емес, жаңа саяси бірлестіктің – Қазақ хандығының – өзегін құрды. Олардың билігінің негізі тек Шыңғысид тегіне ие болудан гөрі, әлдеқайда маңызды факторларға сүйенді: бұрынғы Ақ Орда хандарының мұрагері ретіндегі беделі, Әбілқайыр хандығының күшейген билігіне қарсы тұрудағы табандылығы және тайпалар арасындағы дау-дамайларды шеше алатын әділ билікке деген аңызғыр. Хандықтың алғашқы астанасы ретінде Шу бойындағы қоныс белгіленді, бірақ оның саяси-әкімшілік орталығы кейіннен Сырдария бойындағы Сығанақ қаласына көшірілді. Қазақ хандығы қалыптасқаннан кейін оның негізгі саяси міндеті өз аумағын бекіту және кеңейту болды. Бұл бағытта аса табысты Қасым хан (Жәнібек ханның ұлы, шамамен 1511-1521 жж. билік еткен) болды. Оның тұсында хандық күш-қуат пен беделінің шыңына жетті. Мұхаммед Хайдар Дулатидің жазуы бойынша, «Қасым хан Дешті-Қыпшақты түгелдей өз билігіне алғаны соншалық, Жошы ханнан соң ешкімде ол сияқты жоғары билікке қол жеткізе алған жоқ». Оның әскерінің саны 300 мың адамды құраған. Қасым ханның «Қасқа жолы» деген атпен танымал болған құқықтық жинағы (Жеті Жарғының алғашқы нұсқасы) қазақ қоғамындағы ішкі қатынастарды реттеуде маңызды рөл атқарды. Оның тұсында хандықтың аумағы батыста Жайық өзенінен шығыста Балқаш көліне, оңтүстікте Сырдариядан солтүстікте Ұлытауға дейін созылды, бұл кеңістікте барлық негізгі қазақ тайпалары бір мемлекеттік құрылым астында бірікті. Қазақ хандығының қалыптасуы тек саяси оқиға ретінде ғана емес, сонымен қатар этногенездік процес ретінде де қарастырылуы тиіс. «Қазақ» этнонимі бұрыннан-ақ белгілі болатын: алғашында бұл атау тәуелсіздік пен еркіндікті іздеген топтарға қатысты қолданылса, кейін Керей мен Жәнібек басқарған тайпалар одағының атауына айналды. Хандықтың нығаюымен бұл атау барлық біріккен тайпаларды – наймандарды, керейлерді, арғындарды, қыпшақтарды, уақтарды және басқаларын біріктірген жалпылама этникалық атау ретінде бекінді. Осылайша, хандықтың саяси бірлігі қазақ халқының біртугас этносы ретінде қалыптасуына негіз болды. Бұл процесс мәдени, тілдік және шаруашылық бірлікпен толықтырылды.

Қорытынды. Қазақ хандығы XV ғасырдағы Орталық Азиядағы күрделі саяси дағдарыс жағдайында қалыптасты. Оның құрылуының негізгі себептері ретінде Алтын Орданың ыдырауынан кейінгі саяси бостық, тайпалардың тұрақты билік пен экономикалық тұрақтылыққа деген қажеттілігі, сондай-ақ Керей мен Жәнібек сияқты көрнекі көсемдердің пайда болуы аталуы мүмкін. Хандық тек жаңа саяси институт емес, сонымен қатар ұзақ уақыт бойы жүрген этникалық интеграция процесінің нәтижесі және логикалық аяқталуы болды. Қасым хан тұсындағы өркендеу кезеңінде ол айтарлықтай аумақты қамтып, күшті орталықтандырылған билікті құрды. Қазақ хандығының тарихи маңызы орасан зор. Біріншіден, ол қазіргі қазақ халқының қалыптасуы үшін шешуші рөл атқарды, тайпалық одақтан ұлттық қауымдастыққа өту процесін ресімдеді. Екіншіден, хандық қазіргі Қазақстан мемлекетінің территориялық және саяси негіздерін қалады. Үшіншіден, ол қазақтардың мемлекеттік дәстүрінің, құқықтық жүйесінің (Жеті Жарғы) және рухани мәдениетінің дамуына бастама берді. Осылайша, Қазақ хандығы – қазақ тарихының алтын белесі және ұлттық сәулетінің тірегі болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Мұхамед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. – Алматы: Санат, 2003. – 576 б.
2. Қадырғали би Қосымұлы Жалайыри. Жылнамалар жинағы. – Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 168 б.
3. Есенберлин И. Көшпенділер: Тарихи роман-трилогия. – Алматы: Жазушы, 2004.
4. Пищулина К.А. Очерки истории Казахского ханства (XV – начало XVIII вв.). – Алматы: Дайк-Пресс, 2016. – 320 с.
5. Atwood, C. P. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. – New York: Facts On File, 2004. – 678 p.
6. Karipbayev, B. The Identity of Kazakhstani Youth: Impact of Globalization and Neotraditionalism // Central Asia and the Caucasus. – 2021. – Vol. 22, No. 1. – P. 95-107.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html