Аннотация: Бұл мақалада ХІХ ғасырдың атақты батыр-ақыны Махамбет Өтемісұлының шығармашылық мұрасының тәрбиелік мәні мен қазіргі жастарға әсері талданады. Мақаланың мақсаты – ақынның еркіндік пен әділеттік тақырыбындағы өлеңдерінде көрінетін негізгі идеяларды анықтау және олардың қазіргі ұрпақтың ұлттық санасын қалыптастырудағы рөлін ашу. Зерттеу әдісі ретінде мәтіндік талдау, тарихи-мәдени контексті қарастыру және нақты тәрбиелік тәжірибені сипаттау қолданылды. Нәтижелер көрсеткендей, Махамбеттің шығармалары жастарды патриоттыққа, әділеттілікке деген сүйіспеншілікке, табандылыққа тәрбиелеудің маңызды құралы болып табылады. Қорытындыда батыр ақын мұрасын мектеп тәрбие жұмысының жүйесіне енгізудің тиімді жолдары ұсынылады.

Аннотация (на русском языке): В данной статье анализируется воспитательный потенциал и влияние на современную молодёжь творческого наследия известного поэта-батыра XIX века Махамбета Отемисулы. Цель статьи – определить основные идеи, отражённые в его стихах на тему свободы и справедливости, и раскрыть их роль в формировании национального самосознания современного поколения. В качестве методов исследования использованы текстовый анализ, рассмотрение историко-культурного контекста и описание конкретного воспитательного опыта. Результаты показывают, что произведения Махамбета являются важным инструментом воспитания у молодёжи патриотизма, стремления к справедливости и стойкости. В заключении предложены эффективные пути интеграции наследия поэта-батыра в систему школьной воспитательной работы.

Кіріспе

Ұлттық сана мен рухани мәдениетті нығайтуда халықтың тарихи-әдеби мұрасының рөлі аса зор. Қазақ әдебиетінің дамуында Махамбет Өтемісұлы (1803–1846) – еркіндік пен бостандық жолындағы күрестің бейнесі ретінде, тұңғыш батыр-ақын ретінде ерекше орын алады. Оның өмірі мен шығармашылығы патшалық Ресей мен жергілікті хан-сұлтандар билігіне қарсы Исатай Тайманов бастаған көтерілістің барысымен тығыз байланысты болды. Махамбет тек сөз шебері ғана емес, қарулы қарсылықтың белсенді қатысушысы, идеологы болды. Оның өлеңдері күрестің эпосы, әділет пен еркіндік үшін болған талаптардың манифесті болып табылады. Бүгінгі күні, Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығын тойлап отырған кезеңде, бабаларымыздың бостандық жолындағы аянбас күресін, олардың құндылықтары мен армандарын жас ұрпаққа жеткізу өзекті тәрбиелік міндетке айналып отыр. Осыған байланысты, Махамбет Өтемісұлы шығармашылығының идеялық мәні мен оны жастарды тәрбиелеуде қолданудың тиімді жолдарын зерттеу аса маңызды болып табылады. Бұл мақалада осы мәселеге шолу жасалып, соңғы уақытта өткізілген «Ұлы дала ұрпағы» сияқты республикалық байқаулардың тәжірибесі талданады.

Негізгі бөлім

Махамбет Өтемісұлының шығармашылық мұрасы бірнеше негізгі тақырыптарға топтастырылады: еркіндік пен әділеттік үшін күрес («Жәңгірге», «Баймағамбет сұлтанға»), батырлық пен қайсарлықты жырлау («Тайманның ұлы Исатай», «Исатай сөзі»), әлеуметтік әділетсіздік пен зорлық-зомбылыққа қарсы наразылық («Мұнар күн»). Бұл тақырыптардың барлығы да белгілі бір тарихи контексте қалыптасса да, олардың ішкі мәні – адалдық, азаматтық жауапкершілік, адам құқықтары мен бостандығы – уақыттан тыс құндылықтар болып табылады. Ақын өз шығармалары арқылы өз заманының саяси-әлеуметтік ахуалын сынға алады, сондай-ақ әділетті қоғам мен ерік-жігері бар адамның идеалын ұсынады.

Оның поэзиясының өзектілігі оның қазіргі жастардың құндылықтар жүйесіне сәйкестігінен туындайды. Тәуелсіз Қазақстан жастары өз тарихын, бабаларының ерлігін білуге, сол арқылы өз ұлттық болмысын түсінуге деген қажеттілік сезімін байқатады. Махамбет шығармаларындағы батырлық пен ерлік мотивтері, Отан үшін болған құрбандықтар жайлы айтылғандар жас ұрпақтың патриоттық сезімін оята алады. Мысалы, «Исатай деген ағам бар» өлеңінде ақын досының батырлығын жырлап, оны үлгі-өнеге ретінде ұсынады: «Жаны бар жанның жанын сақтауға, Өзі қаза тапқан жерге баруға». Бұл жолдар адалдық пен қайсарлық сияқты қасиеттерді тәрбиелеу үшін құнды материал болып табылады.

Махамбет шығармаларын оқытудың тиімді әдістерінің бірі – оларды сын тұрғысынан талдау. Мәселен, «Мұнар күн» өлеңіндегі «Мұнар күн көрдім, түнерді жаз, Жаздың басы күн түнеп аяз» деген жолдарды талқылау кезінде оқушыларға ақынның өз халқының ауыр тағдырына деген күйініші мен наразылығы түсіндіріледі. Бұл тек әдебиетті тану ғана емес, сонымен бірге тарихи оқиғаларға сыни көзқараспен қарау дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді.

Жас ұрпақты тәрбиелеуде Махамбет шығармаларын сөйлеу мәдениетін дамыту құралы ретінде де пайдалануға болады. Оның өлеңдері мәнерлеп оқуды, жаттауды, олардың идеялық мазмұнын түсінуді талап етеді. Бұл дағдыларды дамыту үшін мектептерде жыр мәшүктері, Махамбет өлеңдерін оқу байқаулары, театрландырылған қойылымдар ұйымдастырылады. Соңғы уақытта өткізілген республикалық «Ұлы дала ұрпағы» байқауы бұл бағыттағы сәтті тәжірибенің мысалы болып табылады.

Осы байқауда жас оқушы Өмірбек Айбардың Махамбеттің «Мен, мен едім» өлеңін образды түрде орындауы атақты ақын шығармаларын жастарға жеткізудің қаншалықты тиімді әдісі екенін көрсетті. Мұндай іс-шаралар жас өспірімдерге Махамбетті тек тарих кітаптарындағы дерек емес, өздерінің эмоциялары мен түсініктері арқылы түсінуге мүмкіндік береді. Актерлік шеберлік арқылы оқушы ақынның кейіпкеріне еніп, оның ой-сезімдерін, күрескерлік рухын өзінше сезіне алады. Бұл тәжірибе жеке тұлғаның эмоционалды және эстетикалық дамуына ықпал етеді [1].

Махамбет шығармаларын зерттеу барысында оны басқа ұлы тұлғалармен, мысалы, Абаймен салыстыру аса маңызды. Абай мен Махамбет екеуі де өз заманының шешуші мәселелеріне терең үңіліп, халықты оятуға тырысты. Абай адамгершілік пен ақыл-ойдың күшін насихаттаса, Махамбет әділет пен еркіндік үшін белсенді күресті дауыстады. Екеуінің де мақсаты халықтың рухани және саяси тұрғыдан оянуы болды. Бұл салыстыру оқушыларға қазақ әдебиеті мен ойының әртараптылығын, сондай-ақ тарихи жағдайларға жауап берудің әртүрлі жолдарын түсінуге көмектеседі.

Махамбет мұрасын зерттеу тек әдебиет сабақтарымен шектелмеуі керек. Оны тарих, өзіндік тану, азаматтану пәндерімен, сондай-ақ сыртқы іс-шаралармен (мұражайға сапар, тарихи орындарға саяхат) біріктіру тиімдірек нәтиже береді. Бұл тәсіл оқушыларға кешенді түрде тарихи-мәдени контекстті түсінуге мүмкіндік береді.

Халықаралық тәжірибеге сәйкес, ұлттық тарихи тұлғалардың мұрасын оқыту ұлттық сәйкестікті қалыптастыруда шешуші рөл атқарады [2]. Махамбет Өтемісұлы – қазақ халқының бостандыққа деген таласы мен күрескерлік рухын бейнелейтін тұлға. Оның өмірі мен шығармашылығын оқыту арқылы жас ұрпақ өз тарихының күрделі беттерімен танысады және оның қазіргі өмірдегі маңызын түсінеді.

Қорытынды

Махамбет Өтемісұлының шығармашылық мұрасы – бұл қазақ халқының еркіндік пен әділет үшін күрес тарихының ажырамас бөлігі, оның рухани қазынасы. Бүгінгі таңда, Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығын тойлап отырған кезеңде, батыр-ақынның өлеңдерінде көрінетін идеялар – патриотизм, әділеттілік, қайсарлық – жастарды тәрбиелеудің өзекті бағыттары болып табылады.

Махамбет мұрасын зерттеу және насихаттау жеке оқушының ұлттық санасын қалыптастыруға ықпал етеді. Оның шығармаларын оқыту арқылы жастар өз тарихын, бабаларының ерлігін біледі, патриоттық сезімді тәрбиелейді, сондай-ақ әлеуметтік әділетсіздікке қарсы тұрудың қажеттілігін түсінеді.

Мектеп тәжірибесі көрсеткендей, Махамбет шығармаларын оқытудың тиімді әдістеріне мәтіндерді сыни талдау, театрландырылған қойылымдар, республикалық байқаулар мен жыр мәшүктерін ұйымдастыру жатады. Бұл әдістер оқушылардың белсенділігін арттырып, оларға тарихи тұлғаның образын өздері түсінуге және сезінуге мүмкіндік береді.

Осылайша, Махамбет Өтемісұлы шығармашылығы қазіргі білім беру жүйесінде жас ұрпақты тәрбиелеудің маңызды құралы ретінде қызмет ете алады. Оның мұрасын зерттеу және насихаттау тек өткенді еске алу ғана емес, сонымен бірге болашақ ұрпақтың рухани-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1. Махамбет Өтемісұлы. Шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы» баспасы, 1993. – 250 б.
2. Есмағамбетов Қ. Махамбет Өтемісұлы: өмірі мен шығармашылығы. – Алматы: «Ғылым» баспасы, 2005. – 320 б.
3. Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. – Астана: «Фолиант» баспасы, 2017. – 180 б.
4. Жумағұлов Т. Қазақ әдебиетіндегі батырлық және патриоттық тақырыбы. // «Қазақстан мектебі» журналы. – 2020. – №6. – Б. 45-51.
5. Banks, J. A. Educating Citizens in a Multicultural Society. – Teachers College Press, 2007. – 208 p.
6. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс]. – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 19.12.2025).