Аннотация

Бұл мақалада қазіргі білім беру жүйесінің жаһандық талаптарға жауап беру контекстінде белсенді, ізденімпаз және бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру мәселелері қарастырылады. Мақаланың мақсаты – білім беруді жаңарту бағдарламасы шеңберінде белсенді оқытудың негізгі әдістері мен тәсілдерін талдау, олардың практикалық қолданылу мүмкіндіктерін анықтау және мұғалімнің рөлін бағалау. Зерттеудің әдіснамалық негізіне салыстырмалы-талдау, ғылыми әдебиеттерді және ресми құжаттарды талдау әдістері енді. Мақалада «сындарлы оқыту» және «белсенді оқу» ұғымдары ашылған, олардың дәстүрлі әдістерден айырмашылығы көрсетілген. Нәтижесінде сапалы білім берудің негізгі факторлары анықталды: мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, жаңартылған әдіснаманы тиімді пайдалану және оқу үдерісінің нәтижелерін шынайы бағалау [1, 2]. Қорытындылай келе, заманауи білім беру жүйесі өзін-өзі тануға және өзін-өзі дамытуға бейімделген, сыни және шығармашылық ойлау қабілеті бар, алған білімін өмірде іс жүзінде қолдана алатын тұлғаны қалыптастыруға бағытталуы керек екендігі атап өтілді.

Аннотация (на русском языке)

В данной статье рассматриваются проблемы формирования активной, инициативной и конкурентоспособной личности в контексте требований современной системы образования к глобальным вызовам. Цель статьи – проанализировать основные методы и подходы активного обучения в рамках программы обновления содержания образования, определить возможности их практического применения и оценить роль педагога. Методологическую основу исследования составили сравнительно-аналитический метод, анализ научной литературы и официальных документов. В статье раскрыты понятия «критическое обучение» и «активное обучение», показано их отличие от традиционных методов. В результате определены ключевые факторы качественного образования: педагогическое мастерство учителя, эффективное использование обновленной методологии и достоверная оценка результатов учебного процесса [1, 2]. В заключении отмечено, что современная система образования должна быть ориентирована на формирование личности, способной к самопознанию и саморазвитию, обладающей критическим и творческим мышлением, умеющей применять полученные знания в реальной жизни.

Abstract (in English)

This article examines the issues of forming an active, proactive, and competitive personality within the context of modern education system's response to global challenges. The aim of the article is to analyze the main methods and approaches of active learning within the framework of the curriculum renewal program, to identify opportunities for their practical application, and to assess the role of the teacher. The methodological basis of the research includes comparative analysis, and analysis of scientific literature and official documents. The article reveals the concepts of "critical learning" and "active learning," demonstrating their difference from traditional methods. As a result, key factors of quality education are identified: the pedagogical skill of the teacher, effective use of updated methodology, and reliable assessment of learning outcomes [1, 2]. In conclusion, it is noted that the modern education system should be focused on forming a personality capable of self-knowledge and self-development, possessing critical and creative thinking, and able to apply acquired knowledge in real life.

Кіріспе

Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуы жаһандық бәсекелестік жағдайында жаңа талаптарды тұлғаның білімділігіне, бәсекеге қабілеттілігіне, шығармашылық пен икемділігіне қояды. Елбасының айтуынша, «Бұл заман білекке сенетін емес, білімге сенетін заман». Осы контексте орта білім беру жүйесінің мазмұнын жаңарту бастауы отандық білім берудің дамуының табиғи және объективті процесі болып табылады [3]. Жаңартылған білім беру мазмұны (ЖБМ) оқушының сын тұрғысынан ойлауын, зерттеу қабілетін, ізденімпаздығын дамытуға, оның алған білімін тұрмыста пайдалана білуіне, сондай-ақ белсенді азаматтық позициясын қалыптастыруға бағытталған. Сондықтан, бүгінгі таңда белсенді, іскер тұлғаны қалыптастыру мәселесі тек педагогикалық ғылымның емес, сонымен бірге бүкіл қоғамның өзектілігіне айналып отыр. Бұл мақаланың теориялық маңыздылығы ЖБМ негізіндегі белсенді оқыту әдістемесін жүйелеу мен талдауға, ал практикалық маңыздылығы оқу үдерісінде осы әдістерді тиімді жүзеге асыру жолдарын ұсынуға байланысты.

Негізгі бөлім

1. Жаңартылған білім беру мазмұнының философиясы мен талаптары

Білім беруді жаңарту бағдарламасы тұлғаға бағдарланған әрі процестік-нәтижелік тәсілге негізделген. Оның мақсаты – жалпы білім беретін мектептің түпкілікті нәтижесін «білімді адам» ұғымынан «іскер, белсенді және жауапты тұлға» моделіне ауыстыру. Бұл модель құрамында төрт негізгі құрамдас бөлік бар: функционалдық сауаттылық, көпқырлы ойлау (сыни, шығармашылық, логикалық), құндылықтар мен көзқарастар, өзіндік даму дағдылары [4]. Жаңартылған мазмұн бойынша оқу үдерісі тек ақпаратты жеткізу емес, оқушының ішкі мотивациясын ояту, оны білім алудың белсенді субъектісіне айналдыру болып табылады. Мұндай тәсіл, ғалым Б. Блумның таксономиясында көрсетілгендей, оқушының танымдық қызметінің ең жоғары деңгейлеріне – талдауға, синтезге және бағалауға шығуын талап етеді [5].

2. Белсенді және сындарлы оқыту әдістерінің рөлі

ЖБМ-ні іс жүзінде жүзеге асыру үшін дәстүрлі әдістермен қатар жаңа педагогикалық тәсілдерді кеңінен қолдану қажет. Осы тәсілдердің ішінде сындарлы оқыту (critical thinking) және белсенді оқу (active learning) ерекше орын алады. Сындарлы оқыту – бұл алынған ақпаратты белсенді талдау, бағалау және өңдеу процесі. Ол оқушыға өз ойын тұжырымдап, дәлелдей білуге, тұжырымдарды сынап қарауға және шешімдерді негіздеуге үйретеді. Белсенді оқу тәжірибелік қызметке негізделген, онда білім тек қабылданбайды, сонымен бірге оқушының белсенді қатысуы арқылы тұрақталады. ЖБМ шеңберінде кеңінен қолданылатын негізгі белсенді оқыту әдістері мыналарды қамтиды:

1. Проблемалық оқыту: Мұғалімнің жетекшілігімен оқушылар нақты өмірлік жағдайларды талдай отырып, мәселені шешу жолдарын өздері іздейді.
2. Жобалар мен зерттеулер: Оқушылар нақты тақырып бойынша ұзақ мерзімді жобалар дайындайды, деректер жинайды, талдайды және нәтижелерін қорытады.
3. Қарым-қатынас пен ынтымақтастыққа негізделген әдістер: Топтық талқылаулар, рөлдік ойындар, дебаттар оқушының коммуникациялық дағдыларын дамытады және ұжымдық шешім қабылдауға үйретеді.
4. Ашық сұрақтар мен дәлелдеу: Мұғалім «неге?», «қалай?», «дәлеліңіз?» деген сұрақтар қойып, оқушының ойлау тереңдігін арттырады.

Бұл әдістердің тиімділігі олардың жүйелі қолданылуына және оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай бейімделуіне тікелей байланысты [6].

3. Мұғалімнің жаңа рөлі: нұсқаушыдан әдіснамашы-меңгерушіге

Жаңартылған мазмұн мұғалімнің рөлін түбегейлі өзгертеді. Егер дәстүрлі жүйеде мұғалім білім берудің басты көзі және ақпарат таратқышы болса, қазіргі таңда ол оқу үдерісін ұйымдастырушы, әдістемеші және жетекші ретінде шығады. Мұғалімнің басты міндеті – белсенді оқу ортасын құру, оқушылардың танымдық қызметін жан-жақты қолдау және оларға кері байланыс беру. Бұл педагогикалық шеберліктің жоғары деңгейін, білім берудің жаңа технологияларын терең меңгеруді талап етеді. Сонымен қатар, мұғалім үшін оқушының дамуын бақылау және жан-жақты бағалау (formative assessment) маңызды рөл атқарады. Бағалау тек қорытынды емес (summative assessment), сонымен бірге оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады және оқушының әлсіз және күшті жақтарын анықтауға, оған жеке түрде көмек көрсетуге мүмкіндік береді [7].

4. Шетелдік тәжірибе және жаһандық контекст

Белсенді тұлғаны қалыптастыру проблемалары тек Қазақстанға ғана тән емес. Бүкіл әлем бойынша білім беру жүйелері XXI ғасыр дағдыларын (4К модельі: сыни ойлау, коммуникация, ынтымақтастық, шығармашылық) дамытуға бағытталуда. Мысалы, Финляндия білім беру жүйесі пәндік шекараларды бұзып, феноменге негізделген оқыту (phenomenon-based learning) әдісін енгізді, онда оқушылар күрделі, өмірлік құбылыстарды интеграцияланған түрде зерттейді [8]. Сингапур білім беру моделі де өзгерді: бұрынғы «білуге» негізделген модель қазір «түсінуге» және «қолдануға» бағытталған. Бұл тәжірибелер отандық ЖБМ контекстінде өте маңызды және білім беруді жаңарту бағыттарын түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар, Азия елдеріндегі зерттеулер белсенді оқыту әдістерінің оқушылардың мотивациясы мен академиялық жетістіктеріне айтарлықтай оң әсерін көрсетеді [9].

5. Қиындықтар және шешім жолдары

ЖБМ-ні енгізу процесі бірқатар қиындықтарға тап болуда. Олардың ішінде: мұғалімдердің көп бөлігінің дәстүрлі әдістерге деген бейімділігі, жаңа әдістемелерді меңгеруге арналған уақыт пен ресурстардың шектеулілігі, материалдық-техникалық базаның кейбір мектептерде жеткіліксіздігі. Бұл мәселелерді шешудің негізгі жолдары: мұғалімдердің біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіру, оқу-әдістемелік кешендерді дайындау, тәжірибені алмасу платформаларын құру және мектептерді заманауи құралдармен жабдықтау. Сонымен қатар, білім беру жүйесінің әрбір деңгейіндегі басқарушылардың жаңа философияны толық қабылдауы және қолдауы өте маңызды. Зерттеулер көрсеткендей, мектептегі тұрақты педагогикалық коучинг және ынтымақтастық ортасы мұғалімдердің сапалы өзгерістер енгізу ықтималдығын айтарлықтай арттырады [10].

Қорытынды

Қазіргі заман талабы – бәсекеге қабілетті, шығармашылық ойлай алатын, құндылықтар мен жауапкершілік сезімі бар белсенді тұлғаны қалыптастыру. Білім беруді жаңарту бағдарламасы осы мақсатқа жетуге бағытталған жолды белгілейді. Оның сәтті жүзеге асырылуы үш дененің үйлесімді әрекеті қажет: тиімді мемлекеттік саясат, педагогикалық инновацияларды меңгерген және оқушыға үлкен сенім артқан мұғалім, сондай-ақ қоғамның белсенді қолдауы. Негізгі нәтижелерді қорытындылай келе, мынадай тұжырымдар жасауға болады:

1. Жаңартылған білім беру мазмұнының негізгі философиясы – білім алушыны белсенді субъектке айналдыру, оның танымдық, шығармашылық және коммуникативтік қабілеттерін дамыту.
2. Сындарлы және белсенді оқыту әдістері бұл философияны іс жүзінде жүзеге асырудың негізгі құралдары болып табылады.
3. Мұғалімнің рөлі түбегейлі өзгеріп, ол көбінесе оқу үдерісін ұйымдастырушы және әдіснамашы-меңгеруші ретінде шығады, бұл оның біліктілігін жоғары талаптарға көтереді.
4. Шетелдік еліктеме тәжірибелері білім беру сапасын арттырудың әртүрлі модельдерін ұсынады және отандық тәжірибені байыту үшін пайдалы болуы мүмкін.
5. Жаңа мазмұнды енгізу жолындағы қиындықтарды жеңу үшін жүйелі кәсіби даярлауды жетілдіру, материалдық-техникалық базаны нығайту және әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік қолдауды талап етеді.

М.Әуезовтің «Білімсіз бақ – әлдекімнің азығы» деген сөзі қазіргі заман үшін терең мағынаға ие. Тек сапалы, белсенділікке және тұлғалық дамуға бағытталған білім ғана жас ұрпақты өзекті заман талабына дайындап, елдің болашақ табысының кепілі бола алады.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. Орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. – Астана, 2022.
2. Жаңартылған білім беру мазмұнына көшу туралы нұсқаулық. – Нұр-Сұлтан: Национальная академия образования им. И. Алтынсарина, 2021. – 98 б.
3. Токаев Қ.-Ж. К. «Қазақстан халқының бірлігі мен жүйелі реформалар – ел табысының кепілі» атты Республикалық жиналыстағы баяндамасы. – 2022 жыл, 16 наурыз.
4. Беспалько В. П. Білім беру технологияларының негіздері. – М.: Педагогикалық ізденістер, 2019. – 345 б.
5. Anderson, L. W., & Krathwohl, D. R. (Eds.). Білім берудің мақсаттарын, оқытуды және бағалауды жан-жақты қамтитын таксономия: Блум таксономиясының қайта қарауы. – New York: Longman, 2001. – 352 p.
6. Bonwell, C. C., & Eison, J. A. Белсенді оқыту: Оқытудағы қызметтік ойындарды құру. – Washington, D.C.: George Washington University, 1991. – 104 p.
7. Hattie, J. Оқытудың көрінуі: Көрнекі оқытуға синтез. – New York: Routledge, 2009. – 378 p.
8. Sahlberg, P. Финляндия сабақтары 2.0: Әлем білім беруде ең мықтысынан не үйренуі мүмкін? – New York: Teachers College Press, 2015. – 264 p.
9. Tan, O. S. Оқыту психологиясы: Азиялық контекст. – Singapore: Cengage Learning Asia, 2018. – 420 p.
10. Fullan, M. Білім берудегі жаңа мағына: Маңыздылық үшін күрес. – Thousand Oaks, CA: Corwin Press, 2020. – 192 p.
11. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html