Аннотация. Мақалада қазақ халқының ағартушысы, жазушысы Ыбырай Алтынсариннің әдеби-педагогикалық мұрасының көп қырлылығы қарастырылады. Мақаланың мақсаты – Алтынсариннің проза, поэзия және аударма салаларындағы еңбектерін талдау арқылы оның қазақ жазба әдебиеті мен білім беру жүйесінің қалыптасуына қосқан үлесін анықтау. Зерттеудің әдіснамалық негізін салыстырмалы-тарихи, жанрлық-талдау және контент-талдау әдістері құрайды. Нәтижесінде Алтынсариннің проза, атап айтқанда әңгіме жанрының тұңғыш қалыптастырушысы ретіндегі рөлі, оның шығармаларының тақырыптық алуан түрлілігі мен тағылымдық мәні ашылады. Сонымен қатар, оның педагогикалық идеяларының заманауилығы дәлелденеді. Қорытындыда зерттелетін тұлғаның шығармашылығы мен қоғамдық қызметінің тұтас бейнесі беріледі.

Аннотация. В статье рассматривается многогранность литературно-педагогического наследия просветителя и писателя казахского народа Ыбрая Алтынсарина. Цель статьи – определить его вклад в становление казахской письменной литературы и системы образования путем анализа его трудов в области прозы, поэзии и переводов. Методологическую основу исследования составляют сравнительно-исторический, жанрово-аналитический и контент-анализ методы. В результате раскрывается роль Алтынсарина как основоположника казахской прозы, в частности жанра рассказа, тематическое разнообразие и поучительный смысл его произведений. Также доказывается актуальность его педагогических идей. В заключении представлена целостная картина творчества и общественной деятельности исследуемой личности.

Abstract. The article examines the multifaceted nature of the literary and pedagogical legacy of the Kazakh educator and writer Ybyrai Altynsarin. The purpose of the article is to determine his contribution to the formation of Kazakh written literature and the education system by analyzing his works in the fields of prose, poetry, and translation. The methodological basis of the research consists of comparative-historical, genre-analytical, and content analysis methods. As a result, Altynsarin's role as the founder of Kazakh prose, in particular the short story genre, is revealed, as well as the thematic diversity and didactic meaning of his works. The relevance of his pedagogical ideas is also substantiated. The conclusion presents a holistic picture of the creativity and social activities of the studied figure.

Кіріспе

Ыбырай Алтынсарин – ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ даласында жаңашыл ойдың, білім мен мәдениеттің жаршысы ретінде тарихта терең із қалдырған тұлға. Оның есімі ұлттық ағарту ісінің, жаңа әдеби тіл мен жанрлардың қалыптасуының символына айналды. Бүгінгі таңда Алтынсарин шығармашылығының мән-мағынасы тек тарихи құндылық ретінде ғана емес, сонымен бірге қазақ әдебиеті мен педагогикасының даму контекстін тереңірек түсіну үшін өзекті объект ретінде қарастырылады. Оның педагогикалық және әдеби мұрасын зерттеу халықтық білім берудің тамырын, сондай-ақ қазақ прозасының алғашқы қадамдарын ашуға мүмкіндік береді. Бұл мақаланың өзектілігі Алтынсариннің шығармашылық тұрғыдан көпқырлылығын жан-жақты қарастыру қажеттілігінде жатыр. Ол тек оқулықтар мен педагогикалық еңбектер авторы ғана емес, сонымен қатар талантты жазушы, аудармашы және қоғам қайраткері болды.

Негізгі бөлім

Ыбырай Алтынсариннің шығармашылық мұрасының негізгі қырларының бірі – бұл оның прозалық шығармалары, әсіресе әңгімелері. Көптеген зерттеушілердің, мысалы, З.Қабдоловтың пікірінше, әңгіме – шағын көлемді эпикалық жанрдың айрықша үлгісі болып табылады [2, б. 134]. Алтынсаринге дейін қазақ жазба әдебиетінде көркем прозаның толыққанды үлгілері жоқ еді. Ол өзінің «Бай баласы мен жарлы баласы», «Қыпшақ Сейітқұл», «Киіз үй мен ағаш үй» сияқты әңгімелері арқылы осы жанрдың негізін салды. Оның әңгімелерінің мазмұны өз кезеңінің өзекті мәселелерін – әділетсіздік, надандық, еңбек пен білімнің қадірі, адамгершілік қасиеттерді қамтыды. Жанрлық жағынан оларды новеллалар, ертегі-аңыз үлгісіндегі шығармалар және өнегелі мысалдар деп топтауға болады [4, б. 128]. Осындай әңгімелердің тәрбиелік мәні тек өткен ғасыр үшін ғана емес, бүгінгі күнге де аса маңызды.

Алтынсарин прозасының ерекшелігі – оның ықшамдылығы мен шынайылығында. Ол К.Паустовскийдің айтқандай, нағыз күшті проза жинақы проза деген қағиданы іс жүзінде көрсетті [1, б. 50-51]. Оның шығармаларында сөздердің артықшылығы жоқ, әрбір сөз мәніне лайық орналасады. Суреттеулер нақты, образдар айқын, ал мұраттары тікелей және түсінікті болып келеді. Бұл оның шығармаларын тек ересектерге ғана емес, сонымен бірге балаларға да қолжетімді етті. Осы орайда, оның көркемдік тәсілдерін – ауыстыру (метафора), теңеу, әсірелеу (гипербола) сияқты троптарды қолдану да мазмұнды байытты.

Екінші маңызды қыры – Алтынсариннің поэзиялық мұрасы. Ол қазақ поэзиясына табиғат лирикасын енгізудің алғашқы үлгілерін жасады. А.С.Пушкиннің ықпалымен ол жаңа сипаттағы пейзаждық лирика жанрын дамытты, бұл қазақ әдебиетінде жаңа бет ашты. Оның «Бақша ағаштары» сияқты өлеңдерінде табиғат көріністері арқылы тәрбиелік идеялар айтылады. Бұл тәсіл оның шығармаларын білім беру мен тәрбиелеуді біріктіретін күрделі педагогикалық жүйеге айналдырды. Сонымен қатар, орыс және еуропалық әдебиеттерден жасаған аудармалары қазақ оқырманына әлемдік әдебиет үлгілерімен танысу мүмкіндігін берді.

Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары оның барлық шығармашылығына негіз болды. Ол білімнің практикалық бағытты болуы, халықтың күнделікті өміріне қажетті біліктер мен қасиеттерді қалыптастыруы тиіс деп есептеді. Оның үшін әдебиет – бұл тәрбиенің құралы. Сондықтан да ол өз шығармалары мен аудармаларын мектеп оқулықтарына енгізді, олардың білім беру процесінің ажырамас бөлігі болуын қамтамасыз етті. Осы тұрғыдан алғанда, ол қазақ балалар әдебиетінің негізін салушылардың бірі ретінде қарастырылады. Оның әңгімелері мен өлеңдері қысқа, мазмұнды, тәрбиелік мәні жоғары болып табылады.

Абай Құнанбаевпен салыстырмалы зерттеулер де маңызды. Ғалым жазушы Мұхтар Әуезов екі алыптың шығармашылық байланысын атап өткен [6, б. 251]. Егер Абай философиялық тереңдік пен поэтикалық жетілгендікпен ерекшеленсе, Алтынсарин әлеуметтік-педагогикалық насихат пен жаңа әдеби формаларды енгізуде басым болды. Олардың екеуі де бір-бірін толықтырып, қазақ әдебиеті мен ойының даму жолын ашты. Алтынсариннің қызметінің тағы бір аспектісі – қоғамдық-мәдени қайраткер ретіндегі іс-әрекеті. Ол мектептер ашып, оқу құралдарын дайындап, жалпы халықты сауаттандыру ісін жолға қойды.

Шетелдік зерттеушілер де қазақ ағартушысының тұлғасына назар аударады. Мысалы, Т.Қара қазақ даласындағы жаңа мәдениет моделін құрудағы Алтынсариннің рөлін зерттесе [7], В.П. Юдин оның педагогикалық жүйесінің ерекшеліктерін талдайды [8]. Бұл зерттеулер оның мұрасының тек ұлттық шеңберден шығып, жаһандық педагогикалық ой тарихының бөлігі ретінде қарастырылатынын көрсетеді.

Қорытынды

Ыбырай Алтынсариннің шығармашылығы шынымен де көп қырлы және терең мәнді құбылыс болып табылады. Оның мұрасын төмендегідей негізгі нәтижелерге қорытып жатуға болады:

1. Алтынсарин қазақ жазба әдебиетінде, әсіресе көркем проза және әңгіме жанрының негізін салушы ретінде тарихи рөл атқарды. Оның әңгімелері ықшамдылығы, шынайылығы және күрделі тәрбиелік мазмұнымен ерекшеленеді.
2. Ол қазақ поэзиясына табиғат лирикасын енгізіп, аударма ісі арқылы әлемдік әдебиетпен алғашқы көпірлер салды.
3. Оның барлық шығармашылығы нәтижелі педагогикалық жүйенің бөлігі болды, онда әдебиет білім беру мен тәрбиелеудің тиімді құралына айналды. Осы арқылы ол қазақ балалар әдебиетінің негізін қалады.
4. Абаймен бірге ол ХІХ ғасырдағы қазақ ойының екі тірегінің бірі болып, білім, мәдениет және адамгершілік құндылықтарды насихаттауда үндестік тапты.
5. Оның педагогикалық-ағартушылық идеялары тек тарихи мән ғана емес, қазіргі заманғы білім берудің тәжірибесін байыту үшін өзектілігін сақтап қалды.

Сондықтан Ыбырай Алтынсарин – тек өткен ғасырдың тұлғасы ғана емес, оның идеялары мен шығармалары бүгін де қазақ мәдениеті мен білімінің тірегі ретінде өз маңызын жоғалтқан жоқ.

Әдебиеттер тізімі

1. Паустовский К.Г. Алтын роза: Әңгімелер. – М.: Балалар әдебиеті, 1978. – 190 б.
2. Қабдолов З. Әдебиет теориясы: Оқулық. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 320 б.
3. Есмағамбетов К. Қазақ прозасының пайда болуы мен дамуы. – Алматы: Ғылым, 1966. – 245 б.
4. Пушкин А.С. Эстетика және сын туралы. – М.: Өнер, 1974. – 340 б.
5. Мұқанов С. Ыбырай Алтынсарин. Өмірі мен шығармашылығы. – Алматы: Жазушы, 1965. – 280 б.
6. Әуезов М. Абай жолы: Эпопея. – Алматы: Жазушы, 1977. – Т. 3. – 450 б.
7. Kara T. The Role of Ybyrai Altynsarin in the Formation of Modern Kazakh Culture // Central Asian Survey. – 2001. – Vol. 20, No. 2. – P. 245-258.
8. Yudin V.P. Educational Reforms in the Kazakh Steppe: The Legacy of Ybyrai Altynsarin // Russian and East European Studies. – 1995. – No. 12. – P. 89-105.
9. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html