Аннотация (қазақ тілінде)

Бұл мақалада қазіргі Қазақстандағы этномәдени процестердің негізгі бағыттары мен ерекшеліктері қарастырылады. Тәуелсіздік кезеңінде ұлттық сәйкестікті қалыптастыру, ұлттық мәдениетті қайта жандандыру және жаһандану әсері аясындағы мәдени интеграция процестері талданады. Зерттеудің мақсаты – Қазақстандық қоғамның мәдени даму ерекшеліктерін анықтау және мемлекеттік мәдени саясаттың тиімділік шарттарын ұсыну. Қолданылған әдістерге – тарихи-салыстырмалы талдау, мазмұнды талдау және теориялық жалпылау жатады. Нәтижелер Қазақстан үшін мәдени плюрализм мен еуразиялық интеграция моделінің маңыздылығын, сондай-ақ ұлттық кодтарды сақтаумен жаһандық ықпалдарды үйлестірудің қажеттілігін көрсетеді. Қорытындылай келе, ұлттық мәдениеттің табиғи даму жолдары мен жаһанданудың объективті үрдістерін теңестіретін теңгерімді саясат қажет деген тұжырым жасалады [1, б. 45; 3, б. 112].

Аннотация (на русском языке)

В данной статье рассматриваются основные направления и особенности этнокультурных процессов в современном Казахстане. Анализируются процессы формирования национальной идентичности в период независимости, возрождения национальной культуры и культурной интеграции в условиях воздействия глобализации. Цель исследования – определить особенности культурного развития казахстанского общества и предложить условия эффективности государственной культурной политики. Использованные методы включают историко-сравнительный анализ, контент-анализ и теоретическое обобщение. Результаты показывают важность модели культурного плюрализма и евразийской интеграции для Казахстана, а также необходимость балансирования сохранения национальных кодов и глобальных влияний. В заключение делается вывод о необходимости сбалансированной политики, уравновешивающей естественные пути развития национальной культуры и объективные процессы глобализации [1, p. 45; 3, p. 112].

Abstract (in English)

This article examines the main directions and features of ethnocultural processes in modern Kazakhstan. The processes of national identity formation in the period of independence, the revival of national culture, and cultural integration under the influence of globalization are analyzed. The aim of the research is to identify the peculiarities of the cultural development of Kazakhstani society and to propose conditions for the effectiveness of state cultural policy. The methods used include historical-comparative analysis, content analysis, and theoretical generalization. The results show the importance of the model of cultural pluralism and Eurasian integration for Kazakhstan, as well as the need to balance the preservation of national codes and global influences. In conclusion, it is stated that a balanced policy is needed, one that balances the natural paths of development of national culture and the objective processes of globalization [1, p. 45; 3, p. 112].

Кіріспе

Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуы этномәдени салада терең өзгерістерді талап етті. Кеңес кезеңіндегі идеологияландырылған мәдениет орнына ұлттық тұлғаны қайта құру, қазақ мәдениетін жандандыру және көпұлтты қоғамдағы мәдени өзара әрекеттестіктің жаңа моделін іздеу міндеті тұрды. Бұл үрдіс тек ішкі факторлармен ғана емес, сонымен бірге қарқынды жаһандану үдерістерімен де анықталады. Жаһандану мәдениеттерді жақындастырады, бірақ сонымен бірге олардың ерекшеліктерінің жойылу қауіпін де туғызады [1, б. 45]. Сондықтан қазіргі Қазақстандағы этномәдени процестерді талдау – бұл ұлттық мәдениетті дамытудың тәуелсіз жолын іздеу, мәдени сақталым мен ашықтықты үйлестіру жолдарын анықтау үшін өте өзекті міндет болып табылады.

Негізгі бөлім

Тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы кезеңде Қазақстан мәдени саясатының басты бағыты қазақ этносының ұлттық мәдениетін, тілін және дәстүрін қайта жандандыру болды. Бұл бағыт объективті қажеттікке негізделген, өйткені кеңестік кезеңде қазақ мәдениеті айтарлықтай дәрежеде идеологияландырылып, унификацияландырылған болатын. Кейбір зерттеушілердің атап өткендей, қазақ мәдениеті кеңестік кезеңде ең «орыстандырылған» мәдениеттердің біріне айналған болатын [2, б. 78]. Дегенмен, қайта жандандыру үрдісі жаһандық мәдени интеграция мен ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (АКТ) таралуы сияқты заманауи әлемнің объективті үрдістерімен тікелей қақтығысады.

Ғаламдану – бұл қазіргі әлемдік қауымдастықтың маңызды сипаттамасына айналған, экономикалық, саяси және мәдени өзара байланыстылықтың артуын білдіретін объективті үрдіс. Олжас Сүлейменовтың айтуынша, «глобализм – бұл түрдің өзін-өзі сақтауының объективті заңы» [4, б. 23]. Алайда, жаһандану мәдениеттердің кейбір жалпы элементтерді бөлісуіне әкелсе де, ол жергілікті ерекшеліктердің жойылуы, яғни мәдени унификация қаупін де тудырады. Бұл қауіп дамыған мәдениеттер үшін де, әлі қалыптасып жатқан ұлттық мәдениеттер үшін де, оның ішінде қазақ мәдениеті үшін де өзекті.

Қазіргі Қазақстан қоғамында үш негізгі этномәдени тенденция байқалады. Біріншісі – қазақ ұлттық мәдениетінің қайта құрылуы мен тереңдеуі. Бұл тілдік саясаттың белсенділігінен (қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі рөлін нығайту) бастап, дәстүрлі өнер, ән-би, ұлттық киімдерге деген қызығушылықтың өсуіне дейін көрініс табады. Екінші тенденция – Қазақстандағы басқа этностардың (орыс, өзбек, уйғыр, корей, т.б.) мәдениеттерінің өзін-өзі сақтауы және дамуы. Мәдени плюрализм мемлекеттік саясаттың ресми қағидасы ретінде бекітілген, бұл этносаралық татулықты сақтау үшін өте маңызды. Үшінші тенденция – жаһандық мәдени ағымдарға интеграциялану. Интернет, халықаралық медиа, білім беру мен мәдениет алмасу бағдарламалары арқылы жастардың мәдени көзқарастары кеңейіп, жаңа құндылықтар қабылданады.

Бұл үш тенденцияның өзара әрекеттесуі кейде қайшылықтар тудырады. Мысалы, ұлттық дәстүрлерді сақтауға ұмтылу мен жаһандық жастар субмәдениетінің үлгілерін қабылдау арасындағы шиеленіс. Дегенмен, бұл қайшылықтар дамушы қоғамның қалыпты белгісі болып табылады. Маңыздысы – олардың өзектенуі мен шешімін табу. Бұл ретте мемлекеттік саясаттың рөлі шешуші бола алады. Тиімді мәдени саясат ұлттық кодтарды сақтауды, этносаралық үндестікті қамтамасыз етуді және жаһандық ахуалға интеграциялануды үйлестіре білуі тиіс [3, б. 112].

Қазақстан үшін мәдени дамудың болашақ жолдарын таңдау мәселесі қарапайым емес. Тарихи тұрғыдан бірнеше нұсқа қарастырылуы мүмкін: дәстүрлі қазақ кочевник мәдениетіне толық оралу; түркі-ислам әлеміне жақындасу; немесе еуразиялық интеграция моделін дамыту. Соңғы нұсқа ең перспективалы және шынайы болып көрінеді, өйткені ол Қазақстанның географиялық, тарихи және мәдени ерекшеліктерін ескереді [5, б. 89]. Еуразиялық модель ұлттық негізді сақтай отырып, мәдени диалог пен ашықтыққа негізделеді.

Сонымен қатар, мәдениет тек өткенді сақтау мәселесі ғана емес. Ол инновацияларды қабылдау және жаңа заман талаптарына бейімделу қабілетімен де сипатталады. Қазіргі Қазақстан қоғамы цифрлық мәдениет, креативті индустриялар және жаңа медиа сияқты жаһандық үрдістерді бейімделуді талап етеді. Осыған байланысты білім беру жүйесінің, әсіресе жоғары білім берудің рөлі артады, өйткені дәл ол жаңа буынның мәдени капиталын қалыптастырады.

Қорытынды

Қазіргі Қазақстандағы этномәдени процестер күрделі және көпқырлы сипатқа ие. Олар ұлттық сәйкестікті қалыптастыру, мәдени плюрализмді сақтау және жаһандануға интеграциялану арасындағы теңгерімді іздеумен сипатталады. Тәуелсіздік кезеңінде қазақ мәдениетін қайта жандандыруда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді, бірақ бұл үрдіс сыртқы ықпалдар мен ішкі қажеттіліктерді ескере отырып жалғасуы тиіс.

Мемлекеттік мәдени саясаттың тиімділігі оның келесі міндеттерді шеше алуына байланысты болады: ұлттық мәдени тұлғаны нығайту; елдегі барлық этностардың мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру; жаһандық мәдени кеңістікпен диалогқа дайындау. Еуразиялық интеграция моделі осы талаптарды ескеретін перспективалы бағыт ретінде ұсынылуы мүмкін.

Соңғы қорытынды ретінде, Қазақстанның табысты дамуы оның мәдени саясатының икемділігіне, дәстүрді сақтау мен инновацияларды қабылдауды, ұлттық ерекшелікті сақтау мен жаһандық интеграцияны үйлестіре білуіне тікелей байланысты деп айтуға болады.

Әдебиеттер тізімі

1. Қадыржанов Р.К. Қазақстан: мәдениет және тәуелсіздік. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 256 б.
2. Смирнова А.А. Посткеңестік кеңістіктегі мәдени трансформациялар. – М.: Наука, 2015. – 320 б.
3. Нысанбаев Ә.Н. Қазақстандық қоғам: мәдени өзгерістер мен өзара әрекет. – Астана: Фолиант, 2018. – 198 б.
4. Сүлейменов О. Ғаламдану және ұлттық мәдениет. // Еуразия. – 2005. – №3. – Б. 20-28.
5. Smith, A.D. National Identity and the Crisis of the Post-Soviet State. – London: Penguin Books, 2001. – 180 p.
6. Huntington, S.P. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. – New York: Simon & Schuster, 1996. – 367 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html