Аннотация қазақ тілінде

Бұл мақала орта мектептегі география сабақтарында ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (АКТ) қолданудың тиімділігін зерттеуге арналған. Зерттеудің мақсаты – географиялық білім беруге қолданылатын заманауи цифрлық құралдарды (интерактивті тақталар, электронды оқулықтар, геоақпараттық жүйелер (ГАЖ), интернет-ресурстар) жүйелі түрде талдау және олардың оқушылардың танымдық белсенділігіне, кеңістіктік ойлауын дамытуына, пәнге деген қызығушылығына әсерін анықтау. Жұмыста талдау, жалпылау, салыстыру, ғылыми әдебиеттерді шолу әдістері қолданылды. Нәтижелер АКТ-ны сабақ процесіне интеграциялау оқытудың көрнекілігін арттырып, материалды түсінуді жеңілдететінін, оқушылардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыратынын көрсетеді. Сонымен қатар, мұғалімдер үшін қиындықтар (техникалық жабдықтаудың жетіспеушілігі, қосымша дайындық қажеттілігі) атап өтілген. Қорытындыда география пәнінде АКТ-ны жүйелі түрде қолдану білім берудің сапасын арттырудың маңызды факторы болып табылатыны, бұл бағыттағы жұмысты мемлекеттік деңгейде қолдау қажеттілігі айтылады. Мақалада формулалар қолданылмаған. Әдебиеттер тізіміне сілтемелер төртбұрышты жақшада көрсетілген.

Аннотация на русском языке

Данная статья посвящена исследованию эффективности использования информационно-коммуникационных технологий (ИКТ) на уроках географии в средней школе. Цель исследования – системный анализ современных цифровых инструментов, применяемых в географическом образовании (интерактивные доски, электронные учебники, геоинформационные системы (ГИС), интернет-ресурсы), и определение их влияния на познавательную активность учащихся, развитие пространственного мышления и интерес к предмету. В работе использованы методы анализа, обобщения, сравнения, обзора научной литературы. Результаты показывают, что интеграция ИКТ в учебный процесс повышает наглядность обучения, облегчает понимание материала и формирует навыки самостоятельной работы учащихся. Также отмечены трудности для учителей (недостаточность технического оснащения, необходимость дополнительной подготовки). В заключении говорится о том, что системное применение ИКТ в преподавании географии является важным фактором повышения качества образования и необходима поддержка этой работы на государственном уровне. В статье не используются формулы. Библиографические ссылки оформлены в квадратных скобках.

Abstract in English

This article is devoted to the study of the effectiveness of using information and communication technologies (ICT) in geography lessons in secondary school. The purpose of the study is a systematic analysis of modern digital tools used in geographical education (interactive whiteboards, electronic textbooks, geographic information systems (GIS), Internet resources) and determining their impact on students' cognitive activity, development of spatial thinking and interest in the subject. The work uses methods of analysis, generalization, comparison, and review of scientific literature. The results show that the integration of ICT into the educational process increases the clarity of learning, facilitates understanding of the material and forms students' independent work skills. Difficulties for teachers (insufficient technical equipment, the need for additional training) are also noted. In conclusion, it is stated that the systematic use of ICT in teaching geography is an important factor in improving the quality of education and support for this work at the state level is necessary. The article does not use formulas. Bibliographic references are formatted in square brackets.

Кіріспе

Қазіргі ақпараттық қоғамда білім беру жүйесінің цифрлық трансформациясы бүкіл әлемдегі негізгі тенденциялардың бірі болып табылады. Бұл үдеріс тек техникалық құралдарды енгізумен шектелмей, оқыту мен оқудың мазмұны мен әдістерін түбегейлі өзгертеді. География, адам мен қоршаған кеңістік арасындағы байланыстарды зерттейтін, көптеген картографиялық, статистикалық және динамикалық деректермен жұмыс істейтін пән ретінде, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды (АКТ) енгізудің әсерінен ең көп пайда көретін пәндердің қатарына жатады . АКТ-ны қолдану география сабағын нақтылы, интерактивті және оқушы үшін түсінікті етеді, сонымен қатар функционалдық сауаттылық пен кеңістіктік ойлауды дамытуға мүмкіндік береді. Тақырыптың өзектілігі Қазақстанның «Білім беруді дамытудың 2025 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы» шеңберінде білім беруді ақпараттандыруды, оқу бағдарламаларын жаңартуды және заманауи технологияларды енгізуді басым бағыттар ретінде белгілеуімен де расталады . Бұл мақаланың мақсаты – география пәнінің оқу-тәрбие үрдісінде АКТ-ны қолданудың теориялық негіздерін, негізгі құралдары мен әдістерін, оның тиімділігін және қолданудағы мәселелерін жан-жақты талдау. Зерттеудің практикалық маңыздылығы мектеп тәжірибесіне нақты ұсыныстар мен мысалдар әзірлеуде, мұғалімдердің кәсіби даярлығын арттырудың қажеттілігін негіздеуде жатыр.

Негізгі бөлім

Географиялық білім берудегі АКТ-ның теориялық негіздері мен міндеттері. Білім беруді ақпараттандыру деп қарапайым технологияларды заманауи кешенді технологияларға ауыстыруды, сонымен қатар берілетін білім сапасын арттыру процесін айтады . География пәні үшін бұл процесс екі негізгі бағытта дамиды: біріншіден, пәннің нақтылық талабын қанағаттандыру үшін көрнекілік құралдарын жетілдіру; екіншіден, географиялық ақпаратты жинау, өңдеу, талдау және көрсетуге арналған арнайы цифрлық құралдарды (геоақпараттық жүйелер, қашықтықтан зондалау деректері) меңгеру. АКТ-ны қолданудың негізгі педагогикалық міндеттері мыналарды қамтиды: оқушылардың танымдық белсенділігін және пәнге деген қызығушылығын арттыру, күрделі географиялық үдерістер мен құбылыстарды модельдеуге мүмкіндік жасау, өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, жаңа білімдерді іздеу мен талдау қабілеттерін дамыту.

География сабағында қолданылатын АКТ құралдары. Қазіргі география сабағында кеңінен қолданылатын цифрлық құралдардың спектрі айтарлықтай кеңейген.
1. Интерактивті тақталар. Олар карталарды, диаграммаларды, суреттерді және бейнелерді көрсетуге, оларды тікелей тақта бетінде түзетуге, белгілеулер жасауға мүмкіндік береді. Бұл құрал дәстүрлі тақта мен борды ауыстырып, сабақты динамикалық және топпен өзара әрекеттесуді қамтамасыз етеді.
2. Электронды оқулықтар және мультимедиялық ресурстар. Дәстүрлі оқулықтардан айырмашылығы, электронды оқулықтар тек мәтінді ғана емес, интерактивті карталарды, анимациялық роликтерді (мысалы, тау жыныстарының құрылу циклы, муссондық желдердің пайда болуы), виртуалды экскурсияларды, тесттер мен өзін-өзі бақылау тапсырмаларын қамтиды. Бұл әр оқушының жеке қабылдау жылдамдығына сәйкес оқуға мүмкіндік береді .
3. Геоақпараттық жүйелер (ГАЖ). ГАЖ – география пәнін оқытудың ең қуатты құралы. Оқушылар цифрлық карталар жасау, әртүрлі тематикалық қабаттарды (климат, халық тығыздығы, өнеркәсіп) талдау, географиялық объектілерге деректерді байланыстыру арқылы талдау жүргізу дағдыларын меңгереді. Бұл тек қана білімді тереңдетіп қоймай, сонымен бірге деректермен жұмыс істеу сауаттылығын дамытады. 2025 жылға қарай ГАЖ технологияларындағы негізгі трендтерге жасанды интеллект (ЖІ) арқылы геокеңістіктік талдау, нақты уақыттағы деректер интеграциясы, 3D-ГАЖ және «сандық егіздер» жатады .
4. Интернет ресурстары. Арнайы білім беру порталдары, онлайн атластар, метеорологиялық сервистер, ғылыми-зерттеу орталықтарының (мысалы, NASA) ашық деректер базалары оқушыларға ең өзекті және сенімді ақпаратқа қол жеткізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл ресурстар жобалық жұмыстар мен зерттеулерді жүргізу үшін қолданылады.
5. Бейнеконференциялар және бірлескен жұмыс платформалары. Олар әртүрлі мектептердің оқушылары арасындағы жобаларды, халықаралық виртуалды экскурсияларды ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

АКТ-ны қолданудың әдістемелік аспектілері және тиімділігі. Технологиялардың өзі сабақтың сапасына кепілдік бермейді, оларды мұғалімнің біліктілігі мен ойластырылған әдістемелік тәсілдері арқылы тиімді қолдану қажет. Мысалы, электронды оқулықты пайдалану оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды . География сабағында АКТ-ны қолданудың тиімділігі көптеген факторлармен расталады:
— Көрнекіліктің артуы. Күрделі процестерді (мысалы, Жердің геологиялық тарихы, атмосфералық айналым) анимация және модельдеу арқылы көрсету оларды түсінуді айтарлықтай жеңілдетеді.
— Оқушының белсенді рөлін күшейту. Интерактивті тапсырмалар, викториналар, құрастырылған карталар оқушыны пассивті тыңдаушыдан белсенді қатысушыға айналдырады.
— Жекелендіру мүмкіндігі. Әртүрлі деңгейдегі оқушыларға арналған тапсырмаларды оңай дифференциациялауға болады.
— Өздігінен жұмыс дағдыларын қалыптастыру. Ақпаратты іздеу, талдау, презентация құру сияқты дағдыларды дамыту.
Халықаралық тәжірибе, сонымен қатар ЖІ, виртуалды шындық (ВШ) сияқты технологияларды интеграциялау сабақты одан әрі байытуға мүмкіндік беретінін көрсетеді . Мысалы, ВШ арқылы оқушылар Амазония ормандарында виртуалды саяхат жасай алады немесе жанартау атқылауын бақылай алады.

Қолданудағы қиындықтар және шешім жолдары. АКТ-ны география сабағына енгізу бірқатар проблемалармен қатар жүреді. Олардың ішінде:
— Кейбір мектептерде, әсіресе ауылдық жерлерде, қазіргі заманғы компьютерлік техника мен жылдам интерментің жетіспеушілігі.
— Кейбір мұғалімдердің, әсіресе егде ұрпақ өкілдерінің, жаңа технологиялармен жұмыс істеуге дайындығының жетіспеушілігі және оларға деген сенімсіздік.
— АКТ құралдарын пайдалануға арналған сапалы оқу-әдістемелік материалдардың (ГАЖ бойынша оқыту бағдарламалары, сабақ үлгілері) жетіспеушілігі.
— Сабаққа цифрлық ресурстарды дайындауға кететін қосымша уақыт шығыны. Бұл проблемаларды шешу үшін кешенді тәсіл қажет. Мемлекеттік бағдарламаларда техникалық жабдықтауды жақсарту, барлық мектептерге жылдам интернетті қамтамасыз ету көзделуі тиіс . Мұғалімдердің біліктілігін арттыру жүйесінде АКТ-ны пәнге сәйкес қолдану бойынша арнайы курстар мен практикумдар болуы керек. Сонымен қатар, білім беру ресурстарын біріктіретін республикалық цифрлық платформалар мен ашық ресурстар қорын құру аса маңызды.

Осылайша, география пәнінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану – бұл жай ғана жаңа құралдар енгізу емес, оқыту сапасы мен мазмұнын жаңартудың күрделі педагогикалық үдерісі. Ол мұғалімнің рөлін білім берушіден кері байланыс беруші, ынталандырушы және жол көрсетушіге өзгертеді, оқушыны болмыстық әрекеттің белсенді субъектісіне айналдырады.

Қорытынды

Жүргізілген зерттеу негізінде келесідей қорытындылар жасауға болады. География пәнінің оқу процесіне ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу заманауи білім берудің объективті талабы болып табылады. Осындай технологиялар (интерактивті тақталар, электронды оқулықтар, ГАЖ, интернет-ресурстар) сабақтың көрнекілігін арттыру, географиялық білім мен дағдыларды терең меңгеруді қамтамасыз ету, оқушының танымдық белсенділігін, кеңістіктік ойлауын және функционалдық сауаттылығын дамыту үшін аса маңызды әлеуетке ие.

Дегенмен, АКТ-ны кеңінен қолдану техникалық жабдықтың жетіспеушілігі, мұғалімдердің қосымша кәсіби даярлығының қажеттілігі және тиісті әдістемелік қолдау жүйесінің болмауы сияқты проблемалармен қатар жүреді. Осы қиындықтарды жеңу үшін мемлекеттік деңгейде жүйелі шаралар қабылдау қажет: білім беру мекемелерін заманауи техникамен қамтамасыз ету, мұғалімдерді оқытудың инновациялық әдістері бойынша үздіксіз біліктілігін арттыру, сапалы цифрлық білім беру ресурстарын әзірлеу және тарату.

Болашақта география сабағында ЖІ, ВШ, «сандық егіздер» сияқты технологиялардың қолданылуы одан әрі кеңейетіні болжамдануда. Сондықтан Қазақстан мектептерінде география пәнін оқытуды цифрландыру бағытындағы жұмысты жүйелі және жан-жақты жалғастыру қажет, бұл ұрпақтың білім деңгейін арттыруға және елдің бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға ықпал етеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Рысбай Г.Білім берудегі ақпараттық технологиялар // Ustaz.kz порталы. – 2016.
2. Білім беруді дамытудың 2025 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы: оқу бағдарламаларын жаңарту, ғылымды қолдау және электронды ҰБТ. – ҚР Премиер-Министрінің ресми сайты. – 2019.
3. Қобдикова Ж. Орта мектепте білім алуды технологияландыру. – Алматы, 2002.
4. Alam, A. (2018). Impact of digital technology on teaching and learning in higher education. Journal of Educational Technology Systems, 47(1), 5-24.
5. Hemajothi, S., & Kumar Jain, S. (2022). Digital learning, technology integration and educational transformation: A comprehensive review. In Frontiers in Education (Vol. 7). Frontiers Media SA.
6. Marougkas, A., et al. (2023). The effectiveness of virtual reality in education: A comprehensive meta-analysis. Computers & Education, 192, 104662.
7. Brookings Institution. (2017). Education assessment in the 21st century: New technologies. – https://www.brookings.edu/
8. LightBox. (2025). Top 10 Trends in GIS Technology for 2025. – https://www.lightboxre.com/
9. Truong, H. M., & Diep, P. B. (2023). Digital competencies for future-ready learners: A framework for integration. International Journal of Educational Development, 97, 102735.
10. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 11.12.2025).