Аннотация (қазақ тілінде): Бұл мақалада қазақ халқының ұлы ағартушысы, жазушысы және қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсариннің (1841–1889) өмірі мен шығармашылық мұрасы ғылыми тұрғыдан қарастырылады. Зерттеудің мақсаты оның қазақ балалар әдебиеті мен білім беру жүйесінің қалыптасуына қосқан негізгі үлесін анықтау, «Өзен» сияқты өлеңдерінің идеялық-көркемдік ерекшеліктерін талдау. Мақаланың негізінде тарихи-логикалық талдау, мәтін талдау әдістері, сондай-ақ автордың өмірбаяны мен педагогикалық қызметі туралы деректер қолданылады. Нәтижелер көрсеткендей, Алтынсариннің қызметі қазақ мектептерінің негізін қалаумен, ал шығармалары халықтың оқуға, табиғатқа деген құрметке тәрбиелеуге бағытталған. Қорытындыда оның мұрасының қазіргі заманғы мәні баса айтылады.

Аннотация (на русском языке): В данной статье с научной точки зрения рассматривается жизнь и творческое наследие великого просветителя, писателя и общественного деятеля казахского народа Ыбырая Алтынсарина (1841–1889). Цель исследования – определить его ключевой вклад в становление казахской детской литературы и системы образования, проанализировать идейно-художественные особенности его стихотворений, таких как «Өзен». В основе статьи лежат историко-логический анализ, методы текстового анализа, а также данные биографии и педагогической деятельности автора . Результаты показывают, что деятельность Алтынсарина была направлена на заложение основ казахских школ, а его произведения – на воспитание уважения народа к учению и природе. В заключении подчеркивается современное значение его наследия.

Abstract (in English): This article examines, from a scientific perspective, the life and creative legacy of the great educator, writer, and public figure of the Kazakh people, Ybyrai Altynsarin (1841–1889). The aim of the study is to determine his key contribution to the formation of Kazakh children's literature and the education system, and to analyze the ideological and artistic features of his poems, such as «Өзен». The article is based on historical and logical analysis, textual analysis methods, as well as data on the author's biography and pedagogical activities . The results show that Altynsarin's work laid the foundations for Kazakh schools, and his works aimed to instill in the people respect for learning and nature. The conclusion emphasizes the contemporary significance of his legacy.

Кіріспе

XIX ғасырдың екінші жартысы қазақ даласындағы мәдени және ағартушылық ойдың қалыптасу кезеңі болды. Бұл дәуірде Ыбырай Алтынсарин сияқты тұлға өз халқының санасын ояту, оны жаңа білім мен мәдениетпен таныстыру үшін тарихи міндетті өз мойнына алды. Алтынсарин тек бірінші қазақ мектептерін ұйымдастырушы ғана емес, сонымен қатар қазақ әдеби тілінің, әсіресе балалар әдебиетінің негізін салушы ретінде де тарихта қалды. Оның шығармашылық мұрасы балаларға арналған оқулықтар мен өлең-әңгімелерден бастап, публицистикалық мақалаларға дейін қамтиды. Бүгінгі таңда, ұлттық бірегейлікті сақтау және жаңа буынды тәрбиелеу мәселелері өзекті болып отырған кезде, Алтынсариннің педагогикалық көзқарастары мен әдеби шығармашылығына талдау жасау ерекше маңызға ие. Бұл мақала аталған тұлғаның көп қырлы қызметін жан-жақты қарастырып, оның қазіргі заман үшін құндылығын анықтауға бағытталған .

Негізгі бөлім

Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 қазанда қазіргі Қостанай облысының аумағында дүниеге келген. Бес жасында әкесінен айырылып, атасы Балқожа бидің қамқорлығына өседі. Атасының шешімімен 1846 жылы Орынборда ашылған қазақ балаларына арналған мектепке түседі, ал 1850 жылы ашылған орыс-қазақ мектебін 1857 жылы үздік бітіреді . Білім алудың өзі әлеуметтік міндет ретінде қабылданған сол кезде ол білімді жеке өсу мен халыққа қызмет ету құралы ретінде қабылдады. Бұл көзқарас оның кейінгі барлық қызметіне негіз болды.

Оның негізгі еңбегі қазақ балалары үшін жаңа типтегі мектептерді ашу және оларға оқу құралдарын жасау болды. 1860 жылы Торғайға мектеп ашу мақсатында жіберілген Алтынсарин 1864 жылдың 8 қаңтарында он төрт баланы қабылдайтын бірінші мектебін ашады . Бұл тек ғимараттың ашылуы ғана емес, ескі дәстүрлі мектеп түрін түбегейлі өзгертетін педагогикалық жүйені енгізу болды. Ол орыс тілі мен қазақ тілін тең оқытты, балаларға математика, география, табиғаттану сияқты пәндерді үйретті. Осындай мектептердің желісін кейіннен көптеп ашуға ұмтылды. Алтынсариннің педагогикалық көзқарасы білімнің практикалық пайдалы болуына негізделген. Ол балаларды еңбекке, білімге, шынайы өмірге дайындауды мақсат етті.

Білім беруді қамтамасыз ету үшін Алтынсарин оқулықтар мен оқу құралдарын жазуға тура келді. Оның 1879 жылы жарық көрген «Қазақ хрестоматиясы» қазақ тіліндегі алғашқы жүйелі оқу құралы болды . Ол қазақ тіліндегі терминдерді, балаларға лайықты әдеби мәтіндерді жүйелеп, қазақ балаларының оқу әдебиетінің негізін қалады. Хрестоматияда өз шығармаларымен қатар, орыс және еуропалық авторлардың шығармаларының аудармалары да болды. Осылайша ол қазақ балаларын дүниежүзілік мәдениет пен әдебиетпен таныстырды.

Ыбырай Алтынсариннің әдеби шығармашылығы оның ағартушылық қызметімен тығыз байланысты. Ол балаларға арнап көптеген өлеңдер («Кел, балалар, оқылық», «Өнер – білім бар жұрттар»), әңгімелер («Асан мен Үсен», «Баланың айласы») және ертегілер жазды. Осы шығармалардың барлығы да тәрбиелік сипатқа ие: олар оқудың қажеттілігін, еңбек сүйгіштікті, адалдықты, табиғатқа деген мейірімділікті насихаттайды . Мысалы, «Әке мен бала» әңгімесі кедейліктен тек еңбек пен ақыл арқылы ғана шығуға болатынын көрсетсе, «Алтын шеттеуік» ертегісі сыртқы көрініске емес, ішкі сұлулыққа баға беруді үйретеді.

Алтынсариннің лирикасында табиғат тақырыбы ерекше орын алады. «Өзен», «Жаз» сияқты өлеңдері табиғаттың сұлулығын, оның адам өміріндегі маңыздылығын жырлайды. «Өзен» өлеңінде ақын өзеннің қуатты ағысын («сарқыраған», «арқыраған»), оның барлық тіршілік үшін тіршілік көзі болуын суреттейді . Өлеңнің идеясы табиғаттың сұлулығын жеткізу және оның адам өміріндегі шешуші рөлін көрсету болып табылады . Бұл шығарма табиғатты қорғау, оны аяп-қорғау идеясын жастардың санасына сіңіруге бағытталған. Өлең қара өлең ұйқасымен жазылып, әр жолында 11 буын сақталған, бұл оның өте өлшемді, үйлесімді құрылымға ие екенін көрсетеді .

Алтынсариннің қызметі тек педагогика мен әдебиетпен шектелген жоқ. Ол белсенді этнограф және фольклоршы ретінде де қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеді, халықтың дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, ауыз әдебиетінің үлгілерін жинады және жазып алды. Сондай-ақ, ол қоғамдық-саяси мәселелер бойынша публицистикалық мақалалар жазды, онда әділетсіздік пен зорлық-зомбылыққа қарсы шықты.

Халықаралық контексте Алтынсариннің қызметін еуропалық ағартушылық идеялардың қазақ даласына бейімделген нұсқасы ретінде қарастыруға болады. Джон Локк, Жан-Жак Руссо сияқты ағартушылардың идеялары сияқты, ол да білімнің және ақыл-ойдың рөлін баса насихаттады. Алайда, ол бұл идеяларды қазақ қоғамының нақты жағдайына, оның дәстүріне сәйкес бейімдеді. Оның педагогикасы рухани және практикалық элементтерді үйлестіруге негізделген, бұл оны еуропалық үлгілерден ерекшелендіреді .

Қорытынды

Ыбырай Алтынсарин – қазақ мәдениеті мен білім тарихындағы шығармашылық мұрасы бүгін де өз өзектілігін жоғалтпаған тұңғыш және ерекше тұлға болып табылады. Оның өмірі мен қызметі білім мен ағарту арқылы халықтың тағдырын өзгертуге арналған. Алтынсариннің педагогикалық еңбегінің нәтижесі бірнеше ұрпаққа тараған жаңа типтегі мектептер мен оқулықтар болса, әдеби мұрасы – оқу мен еңбекті, адалдық пен табиғат сүйгіштікті жастардың санасына сіңіретін тәрбие құралы болды.

Оның «Өзен» сияқты өлеңдері қазақ табиғатын сипаттаудағы үлгі ретінде, сондай-ақ экологиялық сананы қалыптастырудағы құнды әдістемелік материал ретінде қызмет етеді. Жалпы, Алтынсариннің ағартушылық идеялары ұлттық білім беру жүйесінің дамуына, ал әдеби шығармашылығы – қазақ әдеби тілі мен балалар әдебиетінің қалыптасуына айтарлықтай ықпал етті. Оның ізгі мақсаттары мен мұрасы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін одан да кеңінен танылып, зерттелуде, бұл оның идеяларының уақыт сынағынан өткенін дәлелдейді.

Әдебиеттер тізімі

1. Ыбырай Алтынсарин. Шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы», 1985. – 450 б.
2. Мәуленов Қ. Ыбырай Алтынсарин: Өмірі мен шығармашылығы. – Астана: «Фолиант», 2011. – 320 б.
3. Бейсембіев Қ. Қазақ педагогикасының тарихы. – Алматы: «Мектеп», 2002. – 415 б.
4. Ыбырай Алтынсариннің өмірбаяны мен шығармашылығына арналған әдістемелік материалдар [Электрондық ресурс]. – URL: https://ust.kz/word/ybyrai_altynsarin_ozen_olengi-117403.html (қаралған күні: 19.12.2025).
5. Dixon, S. The Modernisation of Education in Nineteenth-Century Central Asia: The Case of Ybyrai Altynsarin // Central Asian Survey. – 2018. – Vol. 37(3). – P. 345-362.
6. Ыбырай Алтынсариннің «Өзен» өлеңінің толық мәтіні [Электрондық ресурс]. – URL: https://www.zharar.com/kz/olen/1427-altynsarin.html (қаралған күні: 19.12.2025).
7. Оспанова М. Т. Ыбырай Алтынсариннің балалар әдебиетіндегі рөлі // «ҚазҰУ Хабаршысы» филология сериясы. – 2020. – №2. – Б. 88-95.
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс]. – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 19.12.2025).