Аннотация на русском языке: Цель данной статьи – исследование методологических основ и практического применения технологии критического мышления в образовательном процессе. В статье рассматриваются ключевые компоненты технологии критического мышления: самостоятельное суждение, постановка вопросов, исследование проблем и формулировка собственных выводов. Основное внимание уделяется стратегиям и приёмам, соответствующим трёхэтапной модели (вызов, осмысление, рефлексия), которые способствуют развитию у учащихся аналитических способностей, навыков самостоятельной работы и умения аргументировать свою позицию. Анализ практического опыта позволяет утверждать, что систематическое использование данной технологии на уроках повышает познавательную активность учащихся, качество усвоения материала и формирует ключевые компетенции, необходимые в современном мире. Технология критического мышления представляется эффективным инструментом для реализации целей обновлённого содержания образования [1, 2, 3].

Аннотация қазақ тілінде: Бұл мақаланың мақсаты – сыни тұрғыда ойлау технологиясының білім беру үдерісіндегі әдіснамалық негіздері мен практикалық қолданылуын зерттеу. Мақалада сыни тұрғыда ойлау технологиясының негізгі компоненттері: өзіндік пікір, сұрақтар қою, мәселелерді зерттеу және өз қорытындыларын қалыптастыру қарастырылады. Негізгі назар үш кезеңді моделі (ынталандыру, мағынаны тану, рефлексия) сәйкес стратегиялар мен тәсілдерге аударылады; бұл оқушылардың талдау қабілетін, өздігінен жұмыс істеу дағдыларын және өз позициясын негіздей білуін дамытуға ықпал етеді. Практикалық тәжірибені талдау бұл технологияны сабақтарда жүйелі қолдану оқушылардың танымдық белсенділігін, материалды меңгеру сапасын арттыратынын және қазіргі әлемде қажетті негізгі құзыреттіліктерді қалыптастыратынын растайды. Сыни тұрғыда ойлау технологиясы білім берудің жаңартылған мазмұнының мақсаттарын іске асырудың тиімді құралы болып табылады [1, 2, 3].

Кіріспе

Қазіргі заманғы білім берудің мақсаты – оқушыны әлемдік білім кеңістігінде бәсекеге қабілетті, өз ойын тәуелсіз тұжырымдай алатын, ақпаратты сыни тұрғыдан талдайтын және өмірлік мәселелерді шеше алатын тұлға ретінде дайындау. Осындай мақсатқа жетуде сыни тұрғыда ойлауды дамыту технологиясы ерекше рөл атқарады. СТО (сыни тұрғыда ойлау) термині алғаш рет айтылғандықтан, оны толық ашайық: бұл ақпаратты белсенді жинау, жүйелі талдау, бағалау және оны шығармашылық пайдалану негізінде шешім қабылдауға бағытталған интеллектуалдық үрдіс. Американдық философ және педагог Джон Дьюи сыни ойлауды «белсенді, тұрақты және мұқият қарастыра отырып, кез келген білім немесе сенім түрін және оның қолдауына негізделген тұжырымдарды талдауды» деп анықтайды [1, б. 78]. Бұл анықтама ойлаудың белсенді, проблемалық және рефлексивті сипатын атап көрсетеді. Қазақстан білім жүйесінің жаңартылуы да осы трендке сәйкес келеді. Ұлттық білім беруді жаңғырту барысында оқытудың мазмұны мен әдістеріне қойылатын талаптар өзгеріп, оқушының танымдық белсенділігі мен өздігінен іздену қабілеті бірінші планға шығады. Дәстүрлі, пассивті қабылдауға негізделген оқыту тәсілдері мұндай талаптарға толық жауап бере алмайды. Сондықтан білім беру практикасында СТО технологиясын енгізу өзектілігін жоғалтпайды. Бұл мақалада сыни тұрғыда ойлау технологиясының теориялық негіздері, оның үш кезеңді моделі, сондай-ақ арнайы пәндерді оқытуда қолданылатын стратегиялар мен тәсілдер қарастырылады.

Негізгі бөлім

Сыни тұрғыда ойлау технологиясы (СТО) оқушының танымдық белсенділігін арттыруға бағытталған педагогикалық технологиялардың жүйесін білдіреді. Оның негізінде оқушының жаңа білімді қабылдау мен қалыптастыру процесінде белсенді рөл атқаратын диалогтық, проблемалық оқыту тұжырымдамасы жатыр. СТО-ның мақсаты – оқушыны талдауға, синтезге, бағалауға, логикалық қорытынды жасауға, аргументтерді талдауға және шешімдерді негіздеуге үйрету. СТО технологиясы әдетте үш бір-бірімен тығыз байланысты кезеңнен тұратын модель бойынша жүзеге асырылады: ынталандыру (қызығушылықты ояту), мағынаны тану (жаңа ақпаратпен жұмыс) және рефлексия (ой толғаныс). Әрбір кезең өз мақсатына және оған сәйкес стратегияларға ие. Бірінші кезең – ынталандыру. Бұл кезеңнің мақсаты оқушылардың тақырыпқа деген қызығушылығын ояту, олардың алдын ала білімін белсендіру және оқу мақсатын түсінуге ынталандыру. Осы кезеңде «Болжау кестесі», «Тірек сөздер», «Венн диаграммасы» немесе «Миға шабуыл» сияқты стратегиялар тиімді қолданылады. Мысалы, «Болжау кестесі» арқылы оқушылар тақырып бойынша өз болжамдарын жазып, оқу барысында оларды растайды немесе жоққа шығарады. Екінші кезең – мағынаны тану. Бұл кезеңде оқушылар жаңа ақпаратпен тікелей жұмыс істейді, оны өз алдын ала білімімен салыстырады, талдайды және жүйелейді. Мұнда «INSERT» (белгілеу арқылы түсінуді бақылау), «Т кестесі» (салыстыру), «Пікірталас», «ДЖИКСО» (топтық зерттеу) немесе «RAFT» (рөлдік ойын) сияқты стратегиялар қолданылады. «INSERT» әдісі, мысалы, оқушыларға мәтінмен жұмыс істеу барысында белгілер («+» – түсіндім, «–» – қарама-қайшы, «?» – түсініксіз) қоюға мүмкіндік береді, бұл олардың оқу процесін рефлексиялауын қамтамасыз етеді [2, б. 54]. Үшінші кезең – рефлексия (ой толғаныс). Бұл кезең білімді жүйелеу, жалпылау, өзгерістерді бағалау және жеке қорытындылар жасауға арналған. Эссе жазу, «Сиквейн» (бес жолды өлең) құрастыру, «Құндылық сызығы» немесе «Пирамида» сияқты стратегиялар оқушыларға өз ойларын жинақтауға, эмоционалды реакцияны білдіруге және алған білімінің маңыздылығын түсінуге көмектеседі.

СТО технологиясын қолдану оқушылардың когнитивтік және метакогнитивтік дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Оқушылар тек фактілерді есте сақтап қоймай, сонымен қатар:

1. ақпарат көздерін сыни тұрғыдан бағалауды;
2. ұғымдар арасындағы байланыстарды анықтауды;
3. гипотезаларды құрастыруды және оларды тексеруді;
4. өз позициясын дәлелдеуді және басқалардың аргументтерін тыңдауды;
5. өз оқу қызметін рефлексиялауды үйренеді.

Практикалық тәжірибе СТО элементтерін жүйелі түрде қолдану оқушылардың сабаққа қатысу белсенділігін айтарлықтай арттыратынын, топтық жұмыстағы ынтымақтастық дағдыларын жақсартатынын және материалды тереңірек түсінуге әкелетінін көрсетеді. Мысалы, қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында мәтіндерді талдау кезінде «Т кестесі» (кейіпкерлерді салыстыру) немесе «RAFT» (автордың орнына тұрып, оның кейіпкеріне хат жазу) стратегиялары оқушылардың шығарманың мазмұнын түсінуіне, авторлық ойды талдауына және өз эмоцияларын білдіруіне көмектеседі. Осындай жұмыс тек білімді ғана емес, сонымен қатар түйсік пен эмпатияны да дамытады. Сонымен қатар, СТО технологиясы мұғалімнің рөлін де түбегейлі өзгертеді. Мұғалім ақпаратты таратушыдан сабақтың ұйымдастырушысына, оқушылардың танымдық іс-әрекетінің көмекшісіне айналады. Оның басты міндеті – оқушылардың өз ойын құруына, талдауына және бағалауына қолайлы жағдай жасау. Бұл қызмет түрі мұғалімнің жоғары кәсіби шеберлігін, білімі мен педагогикалық икемділігін талап етеді. СТО технологиясын сәтті енгізу біраз қиындықтарды да туғызады. Оларға дәстүрлі бағалау жүйесінің шектеулілігі, оқу уақытының жеткіліксіздігі, алғашқы кезеңде оқушылардың пассивтілігі жатады. Бірақ, бұл қиындықтарды жүйелі жұмыс, стратегияларды сатылап енгізу және мұғалімдердің кәсіби дамуы арқылы жеңуге болады.

Қорытынды. Сыни тұрғыда ойлау технологиясы білім беру үдерісін жаңғыртудың және заманауи тұлғаны қалыптастырудың маңызды құралы болып табылады. Оның үш кезеңді моделі (ынталандыру, мағынаны тану, рефлексия) және әртүрлі стратегиялары оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға, олардың өздігінен ойлау және іздену қабілеттерін дамытуға мүмкіндік береді. СТО технологиясын қолдану оқушылардың материалды терең меңгеруіне, сыни ойлау дағдыларының қалыптасуына және көпқырлы құзыреттіліктердің дамуына әкеледі. Бұл технология тек ақпаратты игеру деңгейін ғана емес, сонымен қатар оқушының жеке тұлға ретінде дамуын қамтамасыз етеді. Болашақта СТО технологиясын оқытуға одан әрі табысты интеграциялау оның әдіснамалық негіздерін тереңдетуге, әртүрлі пәндер мен оқушылардың жасына бейімделген стратегияларды әзірлеуге, сондай-ақ оның тиімділігін бағалаудың объективті жүйесін құруға байланысты болады. Білім беру жүйесінің стратегиялық бағыты ретінде сыни тұрғыда ойлауды дамыту жалғаса беруі тиіс.

Әдебиеттер тізімі

1. Dewey J. How We Think. – Mineola, NY: Dover Publications, 1997. – 224 p.
2. Загашев И.О., Заир-Бек С.И. Критическое мышление: технология развития. – СПб.: Издательство «Альянс «Дельта», 2003. – 284 с.
3. Бутенко А.В., Ходос Е.А. Критическое мышление: метод, теория, практика. – М.: Мирос, 2002. – 176 с.
4. Халперн Д. Психология критического мышления. – СПб.: Питер, 2000. – 512 с.
5. Paul R., Elder L. Critical Thinking: Tools for Taking Charge of Your Learning and Your Life. – Upper Saddle River, NJ: Pearson Education, 2006. – 480 p.
6. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (2007 жылғы 27 шілдедегі түзетулермен). – Астана, 2007.
7. Основные требования к публикации статей в журнале [Электронный ресурс] – https://adisteme.kz/trebovaniia-k-oformleniiu-stati.html