Аннотация. Бұл мақалада жалпы білім беретін мектепте дарынды оқушылармен жұмыстың негізгі тәсілдері мен тәжірибелік аспектілері қарастырылады. Зерттеудің мақсаты – дарындылық феноменін анықтау және оқушыларды сәйкес іріктеудің, олардың қабілеттерін дамытудың, сондай-ақ мұғалімнің дайындық деңгейін арттырудың тиімді әдістемелерін талдау. Жұмыс барысында әдістемелік әдебиеттерді талдау, психологиялық-педагогикалық тәжірибені жалпылау және жүйелеу әдістері қолданылды. Нәтижелер дарынды оқушылармен жұмыстың нәтижелілігі жан-жақты (диагностикалық, әдістемелік, тәрбиелік) және дербес тәсілмен ұйымдастыруды талап ететінін көрсетеді. Қорытындылана келе, мектептерде дарындылықты дамытудың интеграцияланған ортасын құрудың маңыздылығы атап өтілген. Пайдаланылған әдебиеттер: [1, 2, 4].

Аннотация. В данной статье рассматриваются основные подходы и практические аспекты работы с одарёнными учащимися в общеобразовательной школе. Цель исследования – определить феномен одарённости и проанализировать эффективные методики соответствующего отбора учащихся, развития их способностей, а также повышения уровня подготовки учителя. В работе использованы методы анализа методической литературы, обобщения и систематизации психолого-педагогического опыта. Результаты показывают, что результативность работы с одарёнными учащимися требует комплексной (диагностической, методической, воспитательной) и индивидуализированной организации. В заключение подчеркнута важность создания в школах интегрированной среды для развития одарённости. Использованные источники: [1, 2, 4].

Кіріспе. Қазіргі қазақстандық білім беру жүйесінің дамуының негізгі бағыттарының бірі жеке тұлғаны дамытуға, оның туа біткен қабілеттері мен дарындылығын ашуға бағытталған. Дарынды оқушылармен жұмыс – бұл жеке қасиеттерін ескере отырып, олардың интеллектуалдық, шығармашылық және әлеуметтік әлеуетін толыққанды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін арнайы педагогикалық қызмет. Алайда, практикада дарындылық түсінігі жиі қарапайымдалып, жоғары академикалық жетістікпен теңестіріледі. Ағылшын психологы П. Торранстың зерттеулері көрсеткендей, мұғалімдер көбінесе тәртіпті, тұрақты, ұғымтал оқушыларды ұнатады, ал шығармашылық қабілеті бар, бірақ қияли, тәуелсіз және стандарттан тыс ойлайтын оқушыларды жиі байқамай қалады [1, б. 34]. Бұл қателесім құнды дарындардың «жоғалуына» әкелуі мүмкін. Осыған байланысты дарынды оқушылармен жұмыс жасаудың ғылыми негізделген, жүйелі және көп деңгейлі тәсілдерін іздеу мен енгізу өте өзекті міндетке айналады. Бұл мақаланың мақсаты – жалпы білім беретін мектеп контекстінде дарынды оқушылармен жұмыс істеудің тиімді тәсілдерін жүйелеу және олардың дидактикалық мүмкіндіктерін талдау.

Негізгі бөлім

Дарындылықпен жұмыс тұтас педагогикалық жүйе ретінде үш негізгі сатыны біріктіреді: анықтау (диагностика), дамыту (оқыту мен тәрбиелеу) және қолдау (психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік). Бұл сатылардың әрқайсысы нақты тәсілдер мен әдістерді талап етеді.

1. Дарындылықты анықтау және диагностикалау. Дарынды оқушыны тану кешенді сипатта болуы керек. Бұл процеске мыналар кіреді:

- Педагогикалық бақылау: Оқушының сабақтағы және сабақтан тыс белсенділігін, ойлау ерекшеліктерін (шығармашылық, сыни, логикалық), қызығушылықтарын бақылау.

- Психологиялық диагностика: Мектеп психологымен бірлесіп жүргізілетін арнайы тесттер мен әдістемелер. Олар интеллектуалдық деңгейді (IQ), креативтілікті, танымдық мотивацияны, жеке тұлғаның ерекшеліктерін (мысалы, толеранттылық, өзін-өзі бағалау) анықтауға бағытталған.

- Құжаттық талдау: Оқушының академиялық жетістіктерінің (журнал, портфолио) және сыртқы бағаларының (олимпиадалар, конкурстар) жинақталуы.

- Өнімдерді талдау: Оқушының жеке жобалары мен шығармашылық жұмыстарын бағалау.

Диагностика нақты, бір жолғы іс-шара емес, уақыт өте келе өзгерістерді бақылауға мүмкіндік беретін мониторинг сипатында болуы тиіс.

2. Дамытушылық жұмысты ұйымдастыру тәсілдері. Дарынды оқушыларды оқытудың мазмұны мен әдістері олардың ерекше қажеттіліктеріне сәйкес келуі керек. Бұл жерде келесі стратегиялар қолданылады:

1. Оқу бағдарламасын жеделдету және тереңдету: Материалды меңгеру жылдамдығын арттыру немесе стандартты бағдарламадан тыс күрделі тақырыптарды, проблемаларды зерттеу.
2. Сыныптан тыс іс-шараларды кеңейту: Пәндік және жан-жақты олимпиадаларға, ғылыми жобалау конкурстарына («Дарын» сияқты), интеллектуалдық турнирлерге дайындық. Бұл іс-шаралар оқушылардың танымдық белсенділігін арттырып, ғылыми ізденіс дағдыларын қалыптастырады.
3. Жекелендірілген оқу жолдарын құру: Оқушының қызығушылығына қарай оқу траекториясын жобалау, жеке оқу жоспарын (Individual Educational Plan) әзірлеу.
4. Жобалық және зерттеу әдістерін кеңінен қолдану: Оқушыларды нақты ғылыми немесе шығармашылық мәселелерді шешуге бағыттау, тәуелсіз ақпарат іздеуді, талдауды, тұжырымдар жасауды үйрету.
5. Топтық жұмысты ұйымдастару: Дарынды оқушыларды бір-бірімен немесе әртүрлі деңгейдегі оқушылармен бірге жұмыс істеуге тарту, бұл коммуникативтік және әлеуметтік дағдыларды дамытады.

3. Психологиялық-педагогикалық қолдау. Дарынды оқушылар көбінесе жоғары күтілетін нәтижелер қысымын, өзгешелік сезімін, әлеуметтену қиындықтарын сезінуі мүмкін. Сондықтан қолдау жүйесі маңызды рөл атқарады:

1. Консультациялық жұмыс: Мектеп психологының оқушыға және оның ата-аналарына кеңес беруі.
2. Өзін-өзі дамытуға бағыттау: Оқушының метакогнитивтік дағдыларын (өзінің оқуын басқару, өзін-өзі бағалау) қалыптастыру.
3. Ата-аналармен серіктестік: Ата-аналар кеңестерін ұйымдастыру, оқушының дамуы туралы ақпарат алмасу. Ата-аналарға дарынды баланы қалай қолдау көрсету керектігі, оған қысым жасаудан аулақ болу жайлы түсінік беру қажет.

4. Мұғалімнің кәсіби даярлығы. Дарынды оқушылармен жұмыстың нәтижелілігі негізінен мұғалімнің кәсіби құзыреттілігіне байланысты. Мұғалім келесі қасиеттерді дамытуы тиіс:

1. Дарындылық теориясы мен оны диагностикалау әдістері туралы білім.
2. Оқытуды жекелендіру және жеделдету әдістемелерін меңгеру.
3. Жобалық және зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру шеберлігі.
4. Жоғары деңгейдегі тапсырмалар мен проблемалық жағдайларды құрастыра білу.
5. Өз кәсіби шеберлігін үнемі жетілдіруге деген ұмтылыс.

Мұғалім тек білім беруші ғана емес, оқушының интеллектуалдық серіктесі және жол көрсетушісі ретінде әрекет етуі керек.

Қорытынды. Дарынды оқушылармен жұмыс – бұл білім беру жүйесіндегі жеке тұлғаға бағытталған тәсілді іске асырудың ең маңызды бағыты. Оның нәтижелілігі кешенді және жүйелі тәсілді талап етеді, ол диагностикалық, дамытушылық және қолдау компоненттерін біріктіреді. Бұл жұмыс тек арнайы тапсырмалар мен бағдарламаларды енгізумен шектелмейді, сонымен қатар педагогикалық ортаны өзгертуді, онда әрбір оқушының ерекшелігі құрметке ие болатын, сүйемелдеу мен шығармашылыққа ынталандыратын жағдай жасауды білдіреді. Негізгі қиындықтар дарындылықты дұрыс түсінудің жетіспеушілігінен, мұғалімдердің арнайы дайындығының және ресурстардың шектеулілігінен туындауы мүмкін. Осыған қарамастан, жеке тұлғаның дамуына қолдау көрсету – бұл болашақтағы қоғамның интеллектуалдық және инновациялық әлеуетін қалыптастырудың кепілі. Болашақта осы бағыттағы жұмысты одан әрі тереңдету, мұғалімдерді оқыту мен оқушылардың жан-жақты дамуына бағытталған тиімді әдістермен қамтамасыз ету, сондай-ақ дарынды оқушыларды қолдауға арналған республикалық және жергілікті желілерді дамыту қажет.

Әдебиеттер тізімі

1. Торранс, П. Образовательные и творческие потребности одаренных детей // Обучение одаренных детей. – М.: МГУ, 1991. – С. 32–45.
2. Лейтес, Н.С. Возрастная одаренность и индивидуальные различии. – М.: Издательство Московского психолого-социального института; Воронеж: МОДЭК, 2003. – 464 с.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. 2007 жылғы 27 шілде.
4. «Дарын» бағдарламасы: Оқушылардың жаратылыстану-математикалық бағытындағы білімін дамыту [Электрондық ресурс]. – URL: https://daryn.kz.
5. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электрондық ресурс] – URL: https://adisteme.kz/rules.html (қаралған күні: 15.05.2025).