Аннотация

Бұл мақалада Қазақстанның рухани өміріндегі Түркістан қаласының тарихи және мәдени рөлі жан-жақты талданады. Зерттеудің мақсаты – Түркістанның рухани-өркениеттік мәнін ашу және оның ұлттық бірегейлікті қалыптастырудағы ықпалын анықтау. Мақалада тарихи-деректемелік талдау, салыстырмалы зерттеу және мәдени-типологиялық әдістер қолданылды. Негізгі назар Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің орнына, қаланың ортағасырлық даму ерекшеліктеріне, сондай-ақ тәуелсіздік жылдарындағы жаңғыру процестеріне аударылады. Зерттеу нәтижелері Түркістанның ғасырлар бойы түркі дүниесінің рухани орталығы ретінде қалыптасқанын көрсетеді [1, б. 57]. Қорытындыда қаланың қазіргі кезеңдегі стратегиялық және рухани миссиясының артып келе жатқаны дәлелденеді.

Аннотация (на русском языке)

В статье рассматривается историческая и культурная роль города Туркестана в духовной жизни Казахстана. Цель исследования – раскрыть значение Туркестана как духовного и цивилизационного центра, определить его влияние на формирование национальной идентичности. В работе использованы историко-документальный анализ, сравнительный подход и культурно-типологический метод. Особое внимание уделено роли мавзолея Ходжи Ахмета Яссауи, средневековому развитию города и процессам его обновления в годы независимости. Результаты показывают, что Туркестан на протяжении веков служил духовной опорой тюркского мира [2]. В заключении подчеркивается растущая стратегическая миссия города в современную эпоху.

Abstract

This article analyzes the historical and cultural role of Turkistan in the spiritual life of Kazakhstan. The aim of the study is to reveal Turkistan's civilizational significance and its influence on national identity formation. The methodology includes historical-documentary analysis, comparative research and cultural-typological approaches. Particular attention is given to the Mausoleum of Khoja Ahmed Yasawi, the medieval urban development, and the revival of Turkistan during the independence period. The findings demonstrate that Turkistan has long served as a spiritual center of the Turkic world [3]. The conclusion emphasizes the city’s growing strategic and cultural mission in contemporary Kazakhstan.

Кіріспе

Қазақстан тарихының маңызды бағыттарының бірі – қалалардың әлеуметтік, саяси және рухани дамудағы рөлін зерттеу. Сол қалалардың ішінде Түркістан ерекше орын алады. Ол ежелден түркі халықтарының рухани тірегі, мәдени орталығы ретінде танылған. Түркістанды зерттеудің өзектілігі тәуелсіздік жағдайында ұлттық мұраны қайта зерделеумен тығыз байланысты. Қала тарихы мен оның рухани миссиясын талдау қазіргі қоғамның тарихи санасын жаңғыртуға зор үлес қосады. Бұл мақала Түркістанның елдің рухани кеңістігіндегі орнын ғылыми тұрғыдан бағамдауға бағытталған.

Негізгі бөлім

Түркістан қаласының қалыптасуы Ұлы Жібек жолымен, аймақтық саяси қатынастармен және ислам дінінің таралуымен тығыз байланысты. Қала орта ғасырларда аймақтық экономикалық орталық болумен қатар, сопылық ілімнің өркендеуіне ерекше жағдай жасады. Әсіресе Қожа Ахмет Ясауи ілімінің қалыптасуы Түркістанды бүкіл түркі әлемінің рухани орталығына айналдырды. Ясауи ілімінің адамгершілікке, имандылыққа негізделген мазмұны қоғамның рухани дамуына үлкен ықпал етті [4, б. 122].

Орта ғасырлардағы саяси өзгерістерге қарамастан, қала өз мәнін жоғалтқан жоқ. Түркістан Қазақ хандығының астанасы ретінде мемлекеттік құрылымның нығаюына ықпал етті. Хандардың осы қалада жерленуі оның мәртебесін одан әрі күшейтті. Бұл дәстүр қаланы ұлттық тұтастықтың символына айналдырды.

Ресей империясының құрамына ену кезеңінде Түркістан аймақтық әкімшілік орталық ретінде қайта құрылды. Бұл кезеңде қаланың әлеуметтік құрылымы өзгергенімен, рухани рөлі әлсіремеді. Түркістан өңірі XX ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстардың маңызды орталықтарының біріне айналды. Түркістан мұсылмандары мен түркі халықтарының бірлік идеясы осы жерде бекіді [5].

Тәуелсіздік жылдары Түркістанның тарихи маңызын қайта бағалау жүргізілді. 2018 жылы қаланың облыс орталығы мәртебесіне ие болуы оның даму қарқынын күшейтіп, жаңа мәдени жобалардың жүзеге асуына жол ашты. Қаланың жаңғыртылуы ұлттық руханияттың дамуына ықпал етіп, оны қазіргі заманғы өркениеттік орталыққа айналдыруда стратегиялық негіз қалады. Халықаралық деңгейде Түркістан түркі әлемінің интеграциялық жобаларының кезекті алаңына айналып келеді. Бұл бағытта Түркістан тек тарихи ескерткіштер қаласы ғана емес, заманауи мәдени-ғылыми орталық ретінде көрініс табады [6].

Түркістанның рухани маңызын арттыратын тағы бір фактор – оның дәстүрлі діни орталық ретіндегі қызметі. Мұнда орта ғасырлардан бастап медреселер, діни мектептер, шариғат орталықтары жұмыс істеген. Бұл мекемелер Орталық Азиядағы ислам мәдениетінің дамуына ықпал етіп, өңірге көптеген ғалымдар мен шәкірттерді тартты. Түркістандағы діни білім беру жүйесі тек діни догматиканы ғана емес, философия, әдебиет, тарих тәрізді ғылымдарды да қамтыды.

Сонымен қатар Түркістан қазақ халқының ауыз әдебиетін, фольклорлық дәстүрлерін және салт-дәстүр үлгілерін сақтауда маңызды рөл атқарды. Қалада өткен діни мерекелер, жәрмеңкелер, халықтық жиындар мәдени мұраның ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қамтамасыз етті. Бұл үрдістер қаланың рухани орталық ретіндегі ықпалын күшейтіп, оны қазақ этносының мәдени кодымен байланыстырды.

Түркістан тек діни немесе мәдени орталық емес, сонымен бірге аймақтық геосаяси процестердің тоғысқан жері болды. Қала арқылы өтетін сауда жолдары экономикалық дамуды жеделдетіп, түрлі этностар мен мәдениеттердің өзара ықпалдасуына мүмкіндік берді. Қаладағы этномәдени әртүрлілік оның тарихи дамуында ерекше рөл атқарды және қазіргі заманғы көпұлтты Қазақстанның мәдени келбетіне де әсер етті.

Қазіргі кезеңде Түркістанның әлеуметтік-экономикалық дамуы жаңа деңгейге көтерілді. Туризм, мәдени индустрия, білім беру және ғылыми орталықтардың құрылуы қаланың мәртебесін күшейтіп, оны халықаралық деңгейдегі мәдени астанаға айналдыруда. Бұл үрдіс ұлттық руханиятты жаңғыртып қана қоймай, өңірдің экономикалық дамуына серпін береді. Түркістанның жаңа инфрақұрылымдық жобалары, соның ішінде мәдени кешендер мен зерттеу институттары, қаланың болашақтағы стратегиялық рөлін айқындай түседі.

Түркістанның рухани кеңістіктегі орны қазіргі заманғы қоғамның мәдени сұраныстарымен де тығыз байланысты. Қалада өтетін халықаралық форумдар, ғылыми конференциялар мен мәдени фестивальдар түркі халықтарының ортақ тарихи жадысын жаңғыртып, олардың мәдени байланыстарын нығайта түседі. Бұл іс-шаралар Түркістанның тек Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл түркі әлемі үшін бас біріктіру алаңы ретіндегі рөлін айқындайды. Сонымен бірге қалада жүзеге асырылып жатқан рухани-modernization жобалары тарихи мұраны қорғау мен заманауи мәдениетті үйлестіруге мүмкіндік береді.

Түркістандағы археологиялық зерттеулер де қаланың көне өркениеттер тоғысындағы орнының аса маңызды екенін дәлелдейді. Қалашық аумағынан табылған керамикалық бұйымдар, тұрмыстық заттар мен құрылыс қалдықтары ежелгі кезеңдерден бастап Түркістанның ірі мәдени орталық болғанын көрсетеді. Бұл деректер қала тарихының жүйелі түрде зерттелуін қажет ететінін айғақтайды. Археологиялық жаңалықтар Түркістанның аймақтық ықпалын түсіндіруге ғана емес, оның мәдени-рухани эволюциясының нақты ғылыми негізін қалыптастыруға да жол ашады.

Қорытынды

Жүргізілген талдау Түркістанның Қазақстанның рухани өміріндегі рөлінің аса маңызды екенін көрсетеді. Қала ғасырлар бойы түркі халықтарының мәдени және діни бірлігінің орталығы болып келген. Қазіргі кезеңде оның стратегиялық, мәдени және ғылыми маңызы артып, ұлттық руханияттың жаңғыруына серпін бере түсуде. Түркістанның тарихи тәжірибесі мен мәдени мұрасы бүгінгі қоғамның рухани дамуына бағыт-бағдар береді. Сондықтан Түркістан феноменін зерттеу отандық ғылым үшін өзекті болып қала береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Өмірзақов Т. Түркістан тарихы. – Алматы: Таймас, 2010. – 240 б.
2. Абашин С. Центральная Азия: история и современность. – Москва: Новое издательство, 2015. – 380 с.
3. Frank A. Islamic Histories of Central Asia. – Leiden: Brill, 2017. – 295 p.
4. Қойгелдиев М. Қазақ тарихының мәселелері. – Алматы: Алаш, 2014. – 356 б.
5. Khalid A. The Politics of Muslim Cultural Reform. – Berkeley: University of California Press, 1998. – 380 p.
6. Yunusova R. Turkestan in Cultural Perspective. – Ankara: ATA, 2019. – 215 p.
7. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html