Мақал-мәтелдер – халқымыздың ұрпаққа ұрпаққа , атадан балаға мирас етіп келе жатқан асыл қазынасы. Көне замандарда пайда болғанына қарамастан, мақал-мәтелдер – кешегі мен қазіргіні , ескі мен жаңаны, ұрпақ пен ұрпақты жалғастырып келе жатқан мұрасы. Ешбір стиль жанры мақал мен мәтел сияқты көркем, нақышты, тапқыр, даналық ойды аз сөзбен, бай мазмұнмен бере алмайды. Мақал-мәтелдер – қазақ ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны, яғни фольклорлық шығармаға жатады. Халқымыздың бай мұрасын құрайтын мақал-мәтелдер жинақталып, тақырыптары мен мазмұндары айқындала түсті. Бірақ мақал-мәтелдердің негізгі қағидалары, өзіне тән ерекшеліктері фольклор жанры бойынша жан-жақты, ғылыми негізде зерттелген. Ал мақал-мәтелдер, лингвистикалық жағынан, толығымен зерттелді деп айтуға болмайды. Бұл мәселе төңірегінде 1960 жылдары сөз қозғап, арнайы зерттеу мақаласын жазған профессор Т.Р.Қордабаев болды. Оның сол жылдары «Мақал-мәтелдер синтаксисінің кейбір мәселелері» атты мақаласы «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналында басылған болатын. Қордабаевтың айтуынша, шындығында, мақал-мәтелдерде зерттеуге тұрарлық тілдік ерекшеліктер көп (2, 1960, 63,).
Өзіміздің зерттеу нысанымыз себеп мәнді құрмалас сөйлемдер болғандықтан, біз мақал-мәтелдердің құрылысындағы себептес салалас және себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдерге тоқталмақшымыз.
Мақал-мәтелдер кез келген халықтың даналық, шешендік ойының айнасы іспетті. Сондықтан мақал-мәтелдердің құрылысынан, мәтінінен басы артық, орынсыз тұрған бірде-бір дәнекерді табу мүмкін емес (2, 1960, 63). Мақал-мәтелдердің мәтіні сөзге сараң болғанымен, мазмұнға бай болып келеді. Олардың құрамындағы сөздер мәтін арқылы айқындала түсетіндіктен, кейде әдейі түсіріліп айтылады.
«Қыз ұяты – шешеге,
Ұл ұяты –әкеге» (келеді).
«Адамына қарай сәлемі» (болады).
«Соқыр тауыққа бәрі бидай» (сияқты).
«Көптің қолы ұзын» (болады).
Бірақ мұндай жайтқа қарамастан, мақал-мәтелдер мазмұны жағынан сол ұтымды күйінде қалады.
Себеп мәнді құрмалас сөйлемдердің әрқайсысының өзіне ғана тән мағынасы, ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар. Прозалық жанрда жиі қолданылатын баяндауыш формалары мақал-мәтелдер мәтінінде қалай қолданылатынын айқындауды негізгі мақсат тұттық. Қордабаевтың айтуынша, мақал-мәтелдердің мәтінінде жиі қолданылатын сабақтас және салалас сөйлемдер түр жағынан алғанда онша көп емес (2, 1960, 64). Мақал-мәтелдер мәтінінде сабақтас сөйлемдерге қарағанда, салалас сөйлемдер жиі кездеседі және қолданылу аясы кең. Қазіргі қазақ тіліндегі себептес салалас сөйлемдер екі топқа бөлінеді: жалғаулықты және жалғаулықсыз себептес салалас сөйлемдер. Көркем әдебиет стилінде немесе әдеби жанрлардың мақалдан басқа түрлерінде жалғаулықты себептес салаластардың қолдану аясы кеңірек. «Кітап әлі аяқталған жоқ, сондықтан оның кемшіліктері мен жетістіктері туралы сөз қозғау ертерек» (Нұршайықов). «Талайдан теріліп жүрген желісі ұзын дау, себебі мықты кінәлар жатыр» (Әуезов).
Ал мақал-мәтелдерде, керісінше, жалғаулықсыз себептес саластардың қолданылу аясы кең.
«Үй менікідемеңіз,
Үй артында кісі бар.»
«Баймын деп мақтанба,
Жарлылық бар.
Көппін деп мақтанба,
Жалғыздық бар.»
«Киім пішсең кең піш,
Тарылтуың оңай.
Темір кессең қысқа кес,
Ұзартуың оңай.»
Жоғарыда аталған мақалдардан байқалатыны – басы артық сөздердің жоқтығы. Екі жай сөйлемді байланыстыратын себебі, өйткені, сондықтан, сол себепті жалғаулықтары бұл жағдайда артық қолданыс болып табылады. Аталған мақалдардың мәтініндегі екі компонент бір- бірімен себептес байланыста тұрғаны айқын аңғарылып тұр.Ал кейбір жалғаулықсыз салалас сөйлемдердің мәтініндегі екі компонент бір-бірімен байланыспайды. Бұл -мақал-мәтелдер үшін әдеттегі жайт (2, 1960, 65).
«Ел артындағы шаң жұтады,
Ел алдындағы май жұтады.»
«Болат қайнауда шынығады,
Батыр майданда шынығады.»
«Ел ұлсыз болмас,
Жер гүлсіз болмас.»
«Білекті бірді жығады,
Білімді мыңды жығады.»
Тағы бір ерекше атауға тұратын жайт – себептес салалас сөйлемдер болсын немесе салаластың басқа түрлері болсын, баяндауыш қызметіндегі сөздердің қайталанып келуі (2, 1960, 66).
«Мал қонысын іздейді,
Ер туысын іздейді.»
«Жақсы жігіт досының қамын ойлайды,
Жаман жігіт басының қамын ойлайды.»
«Екі жақсы қас болмас,
Екі жаман дос болмас.»
«Жылап айтқан шынға нанбайды,
Күліп айтқан өтірікке нанды.»
Мақал-мәтелдер құрамында тек жалғаулықсыз себептес сөйлемдер ғана емес, себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлемдер де кездеседі. Себеп бағыныңқылы сөйлемдердің компоненттері, негізінен алғанда, есімше және көсемше формалары арқылы жасалады:
- –ған + дықтан.
- –ған соң.
- –п, -ып, -іп.
- -ма/-ме, -ба/-бе, -па/-пе + – й
Аталған формалар прозалық шығармаларда жиі қолданылады. Ал
мақал-мәтелдер құрылысы жағынан поэзияға жақын. Өйткені поэзиялық шығармаларда сөйлем компоненттері, сөздер ауысып келе береді.
«Адасқанның айыбы жоқ,
Қайтып үйірін тапқан соң.»
«Адам болып туған соң,
Адам болып өлу – лазым.»
«Саусақ бірікпей, ине бірікпейді.»
Себеп бағыныңқылы сабақтас сөйлемдердің баяндауыштарының жасалу жолының үшінші түрі – деп жалғаулығының негізгі етістікке тіркесуі. Аталған форманың көркем әдебиет стилі сияқты, мақал-мәтел мәтінінде де жиі қолданылатынын байқадық.
«Тоқал ешкі мүйіз сұраймын деп,
Құлағынан айырылыпты.»
Байға жағынамын деп,
Жарлының тоқтылы қойы шығыпты.»
Мақал-мәтелдер мәтінінде қолданылатын бұл форма прозалық шығармалардағыдай орны тұрақты болып келеді.
Қорыта айтқанда, мақал-мәтелдер тек ауыз әдебиетінің нысаны ретінде ғана емес, қазақ тіл білімінің, соның ішінде синтаксис саласының да зерттеу нысаны болып қарастырылуы керек. Себебі мақал-мәтелдер мәтінінде құрмалас сөйлемдердің әр алуан түрлері кездеседі.
Зерттеу нысанымызды нақтылай отырып, мынадай тілдік деректерге көз жеткіздік:
- Мақал-мәтелдер мәтінінде себептес салалас сөйлемнің жалғаулықты түрі кездеспейді.
- Себептес бағыныңқылы сабақтас сөйлемдердің баяндауыштары көсемше, есімше және негізгі етістікке деп жалғаулығының тіркесуі арқылы жасалады.
- Мақал-мәтелдер мәтінінде себеп бағыныңқылардың басыңқы және бағыныңқы компоненттерінің орны ауысып келе береді.
- Мақал-мәтелдер мәтініне жалғаулықсыз себептес салалас сөйлемдер тән.