Аннотация

Бұл мақалада UNIX операциялық жүйесінің тарихы, дамуы және қазіргі заманғы UNIX-сияқты жүйелердің (әсіресе Linux) рөлі қарастырылады. Зерттеу мақсаты — UNIX жүйесінің теориялық негіздерін, оның дамуына әсер еткен тарихи тұлғаларды және GNU/Linux экожүйесінің қалыптасуын талдау. Методологиялық негіз ретінде тарихи-талдау әдісі, салыстырмалы талдау және статистикалық деректер қолданылады. Нәтижесінде UNIX-нің заманауи ақпараттық технологиялар инфрақұрылымындағы алатын орны анықталады. Қорытынды ретінде, UNIX философиясының бүгінгі ашық бастапқы кодты жүйелерге әсері ерекше екендігі дәлелденеді. [1, б. 45]

Аннотация на русском языке

В статье рассматривается история операционной системы UNIX, её развитие и роль современных UNIX-подобных систем, особенно Linux. Цель исследования — анализ теоретических основ UNIX, исторических личностей, повлиявших на её развитие, и формирования экосистемы GNU/Linux. В качестве методологии используются историко-аналитический метод, сравнительный анализ и статистические данные. В результате определено место UNIX в современной ИТ-инфраструктуре. В заключение доказывается значительное влияние философии UNIX на современные системы с открытым исходным кодом. [1, с. 45]

Abstract in English

This article examines the history of the UNIX operating system, its evolution, and the role of modern UNIX-like systems, particularly Linux. The research aims to analyze the theoretical foundations of UNIX, the historical figures who influenced its development, and the formation of the GNU/Linux ecosystem. The study employs historical analysis, comparative methodology, and statistical data. The findings highlight UNIX’s integral role in contemporary information technology infrastructure. The conclusion demonstrates the profound impact of UNIX philosophy on modern open-source systems. [1, p. 45]

Кіріспе

UNIX операциялық жүйесі — бүгінгі заманғы ақпараттық технологиялардың негізін қалаушылардың бірі болып табылады. 1969 жылы Bell Laboratories зертханасында пайда болған бұл жүйе тек техникалық шешім ретінде ғана емес, сонымен қатар жаңа философиялық көзқарастың да нәтижесі болды. UNIX жүйесінің қарапайымдылығы, модульділігі және күшті командалық интерфейсі оны көптеген зерттеушілер мен бағдарламалаушылар арасында танымал етті. Кейіннен осы негізде дамыған GNU жобасы мен Linux ядросы заманауи ашық бастапқы кодты программалық қамтамасыздандырудың негізін қалады. Мақаланың өзектілігі — UNIX жүйесінің тарихын, философиясын және қазіргі заманғы технологияларға әсерін ғылыми тұрғыдан талдау қажеттігінде жатыр. Бұл тақырып практикалық жағынан да маңызды, себебі көптеген қазіргі серверлік, ғаламторлық және есептеу жүйелері UNIX-сияқты платформаларға негізделген.

Негізгі бөлім

UNIX операциялық жүйесінің тарихы 1969 жылы АҚШ-тың Bell Laboratories зертханасында Кен Томпсон мен Денис Ритчи жұмыс істеген кезден басталады [1, б. 12]. Бұл екеуі Multics (Multiplexed Information and Computing Service) жобасынан кейін қарапайым, ыңғайлы және көп пайдаланушылыққа арналған жүйе жасауға тырысты. UNIX жүйесінің ерекшелігі — оның қарапайым, бірақ әмбебап архитектурасында жатты. Ол C бағдарламалау тілінде жазылды, бұл оны түрлі аппараттық платформаларға көшіруге мүмкіндік берді.

1970-ші жылдардың аяғы мен 1980-ші жылдардың басында UNIX университеттер мен зерттеу орталықтары арасында кең таралды. AT&T корпорациясы оны академиялық қауымдастыққа арзан бағаға немесе тегін таратты. Бұл жүйенің ашық коды оны түрлі ұйымдарда өзгертуге, толықтыруға және жаңа нұсқаларын жасауға мүмкіндік берді. Осы кезеңде BSD (Berkeley Software Distribution) сияқты маңызды UNIX нұсқалары пайда болды.

1983 жылы Ричард Столлман GNU (GNU is Not Unix) жобасын жариялады. Бұл жобаның мақсаты — толығымен еркін және ашық UNIX-сияқты операциялық жүйе құру болды. GNU жобасы көптеген бағдарламалық компоненттерді (мысалы, GNU Compiler Collection, Bash shell) әзірледі, бірақ операциялық жүйенің ядросы дайын болмады. Бұл кемшілік 1991 жылы Финляндияның студенті Линус Торвальдс Linux ядросын шығарған кезде толықтырылды. Linux ядросы мен GNU компоненттерінің бірігуі нәтижесінде GNU/Linux операциялық жүйесі қалыптасты.

Қазіргі заманда UNIX-сияқты жүйелер кеңінен таралған. Статистикалық деректерге сәйкес, Android операциялық жүйесі (яғни Linux негізіндегі) әлемдегі смартфондардың 64,1%-ын құрайды. Ғаламтор серверлерінің 60%-дан астамы, ал әлемнің 93,8% ең қуатты суперкомпьютерлері Linux негізінде жұмыс істейді. Деректер орталықтары, роутерлер, теледидарлар, ойын консолдары да көбінесе Linux ядросын пайдаланады.

Linux дистрибутивтерінің (яғни жүйенің түрлі нұсқаларының) көптігі оның ықтималдықтарын көрсетеді. Олар пайдаланушының қажеттілігіне қарай әр түрлі мақсаттарға арналған: оқу, әкімшілік, серверлік қызметтер, киберқауіпсіздік және т.б. Ең танымал дистрибутивтер қатарына Debian, Ubuntu, Fedora, Arch Linux және басқалар жатады. Олар пакет басқару жүйелеріне қарай топтастырылады: deb-based (Debian негізіндегі), RPM-based (RedHat негізіндегі), source-based (Gentoo сияқты) және pacman-based (Arch Linux).

UNIX философиясы қазіргі IT-секторына үлкен әсер етті. Оның негізгі қағидаттарына «бір іс — бір бағдарлама», «қарапайымдылық», «модульділік» және «әрекеттілік командалық жол арқылы» жатады. Бұл принциптер заманауи DevOps практикалары, контейнерлеу (Docker), микросервис архитектуралары сияқты қазіргі технологиялардың негізін қалады.

Қорытынды

UNIX операциялық жүйесі тек техникалық жетістік емес, сонымен қатар ашық ынтымақтастық пен инновацияларға негіз болған философиялық парадигма болып табылады. Оның 1969 жылдан бергі даму жолындағы әрбір кезеңі — жаңа технологиялар мен экожүйелердің қалыптасуына ықпал етті. GNU жобасы мен Linux ядросының бірігуі нәтижесінде пайда болған ашық бастапқы кодты жүйелер бүгінгі күні ақпараттық технологиялар инфрақұрылымының негізін құрайды. Статистикалық деректер UNIX-сияқты жүйелердің әлемдегі басым көпшілік серверлер мен есептеу қуаттарында қолданылатынын көрсетеді. Сондықтан, UNIX философиясының өзектілігі мен маңыздылығы уақыт өте келе арта түсуде. Болашақ зерттеулер UNIX негізіндегі жүйелердің жасанды интеллект, қауіпсіз есептеу және құлақтандырылған жүйелер саласындағы рөлін тереңірек талдауға бағытталуы мүмкін.

Әдебиеттер тізімі

1. Оскенбаев А.А. WordPress Start. Linux операциялық жүйесінің негіздері: Тәжірибелік оқу құралы. – Алматы: Зияткерлік технологиялар институты, 2021. – 156 б.
2. Raymond E.S. The Art of Unix Programming. – Boston: Addison-Wesley, 2003. – 560 p.
3. Stallman R.M. Free Software, Free Society: Selected Essays. – 3rd ed. – San Francisco: GNU Press, 2015. – 288 p.
4. Tanenbaum A.S., Woodhull A.S. Operating Systems: Design and Implementation. – 3rd ed. – Upper Saddle River: Pearson, 2006. – 1080 p.
5. Айдосов Н.К. UNIX жүйесінің негіздері. – Нұр-Сұлтан: Bilim Media Group, 2020. – 208 б.
6. Linux Foundation. Linux Kernel Development Report 2014. [Электронды ресурс] – Режим доступа: https://www.linuxfoundation.org/publications/
7. NetMarketShare. Operating System Market Share. [Электронды ресурс] – Режим доступа: https://gs.statcounter.com/os-market-share
8. Әдістемелік журналға мақала жариялаудың негізгі талаптары [Электронды ресурс] – https://adisteme.kz/rules.html